O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qo‘qon davlat pedagogika instituti

Ma’ruza mashg’ulotlari 

 

70 

 

Insoniylik insonni axloqiy fazilati hisoblanib, insonni insonga hurmatini, insonni oliy 

qadriyat sifatida qarashni, uni tushunishni, unga yordam berishni ifodalaydi.  

Insonga, uning qarashlari, qadriyatlariga ishonish, ushbu ideallarga xizmat qilish.  

O‘z  ma’suliyatini  bajarishda  erkinlik,  maqsadga  erishishni  bilish,  o‘z  o‘ziga 

talabchan bo‘lish va jamiyat talablarini bajarish hamda intizomli bo‘lish.  

O‘z xatti-harakati uchun javob berish, o‘z xatolarini tan olish va tuzatish.  

Yer yuzidagi barcha jonzotlarga, tabiatga nisbatan hurmatda bo‘lish.  

Halollik,  adolatlilik,  prinsipiallik,  o‘ziga  va  boshqalarga  nisbatan  talabchan  hamda 

sabrli bo‘la olish.  

Yuqoridagilar  O‘zbekiston  xalqini  axloq  kodeksi  emas,  balki  oiladagi,  maktabdagi, 

jamiyatdagi  tarbiyaviy  ishlarni  tashkil  etish  uchun  asos  bo‘la  oladigan  axloqiy 

normalardir.  

Axloqiy  tarbiyani  tashkil  etishning  asosiy  shakli  bu  umumta’lim  maktablarimizda 

adabiyot, tarix, jamiyatshunoslik darslaridir. Bundan tashqari, sinfdan va maktabdan 

tashqari axloqiy mavzularda tashkil etilgan tadbirlar, uchrashuvlar ham o‘quvchilarda 

axloqiy sifat va fazilatlarni shakllantirilishida muhim o‘rin tutadi. Shaxsning tabiiy va 

ijtimoiy  borliqqa,  o‘ziga  hamda  atrofdagilarga  ijobiy  munosabatini,  shaxslararo 

munosabatda axloqiy me’yorlarga qat’iy amal qilishini ifodalovchi sifatlar ma’naviy-

axloqiy sifatlar deb yuritiladi.  

Shaxsning axloqiy sifatlariga xushmuomalalik, axloqlilik, mehnatsevarlik, kamtarlik, 

mehribonlik.  rahmdillik,  saxovatlilik,  oqko‘ngillilik,  bag‘rikenglik,  vatanparvarlik, 

baynalminallik,  sabrlilik,  bilimlilik,  e’tiqodlilik,  adolatparvarlik,  haqiqatgo‘ylik, 

o‘zgalarni  tushuna  olish,  muhtojlarga  yordam  ko‘rsatish  kattalarni  hurmat  qilish, 

kichiklarga izzat ko‘rsatish, intizomlilik v.b. 

12.3. Ma’naviy-axloqiy tarbiya shakl va metodlari. Abdulla Avloniy «Turkiy guliston 

yohud  axloq»  asarida  axloq  «insonlarni  yaxshilikka  chaqiruvchi,  yomonlikdan 

qaytaruvchi  bir  ilmdur»,  -  deydi.  Aynan  axloq,  uning  ijtimoiy  ahamiyati  haqida 

ma’lumot  beruvchi  mazkur  manbada  alloma  yaxshi  va  yomon  xulqlarga  to‘xtalib 

o‘tadi1.  Allomaning  nuqtai  nazaricha,  yaxshi  xulqlar  quyidagilardan  iborat:  fatonat 

(aql),  diyonat  (e’tiqod),  nazofat  (poklik  va  tozalik),  g‘ayrat,  riyozat  (savob  ishlar), 

qanoat,  shifoat,  ilm,  sabr,  hilm  (yumshoq  tabiat)  intizom,  nafs  me’yori,  vijdon, 

vatanni suymak, haqqoniyat, nazari ibrat, iffat, hayo, idrok va zako, hifzi lison (til va 

adabiyot),  iqtisod,  viqor  (g‘urur),  muhabbat,  avf  (kechirimli  bo‘lish).  Bu  xislatlar 

ma’naviy-axloqlilikning asosiy sifatlari sanaladi. Ular asosida vatanga muhabbat va 

sadoqat,  mehnatga  axloqiy  munosabat,  o‘z  atrofdagilarga  axloqiy  yondashuv, 

shuningdek,  har  bir  o‘quvchining  o‘zi  va  shaxsiy  xulq-atvoriga  munosabatni  qaror 

toptiriladi. 

 

1 Avloniy, Abdulla. Turkiy guliston yoxud axloq. – Toshkent, O’qituvchi, 1992. 

---