O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Operasion sistema- - bu maxsus bir dastur. Bu dastur asosiy vazifasi – kompyuter ishini boshqarish, 
kompyuter va foydalanuvchi o`rtasida muloqotni o`rnatish, tashqi qurilmalar ishlash holatlarini sozlash, ular 
bilan muloqotni o`rnatish, har xil dasturlarni ishga tushirish va ular ishlash holatlarini ta’minlash. Operasion 
sistemalardan  eng  taniqlilari  bu  Mirosoft  firmasining  MS-DOS  va  Windows  dasturlari,  Apple  firmasining 
Macintosh dasturi, Unix va Linux dasturlari. 
Dunyoning 70% kompyuterlari Microsoft korporasiyasi tomonidan yaratilgan opеratsion tizimlar bilan 
jixozlangan. Bulardan 1981 yilda yaratilgan - MS-DOS dasturi, 1991 yilda yaratilgan - Windows 3.1 dasturi, 
1995 yilda yaratilgan - Windows 95 dasturi, 1998 yilda yaratilgan - Windows 98 dasturi, 2000 yilda yaratilgan 
-  Windows 2000 dasturi, 2001 yilda yaratilgan  -  Windows Millennium Edition va Windows XP dasturlari. 
Windows dasturning taniqli bo`lishining asosiy sababi bu - ish jarayoni soddaligi, ko`p vazifali rеjim, bir xil 
ishlash  intеrfеysi  va  boshqa  qulayliklar.  Boshqa  opеratsion  sistemalarga  o`xshab  Windows  dasturi  ham 
kompyutеr xotirasiga kompyutеr yoqilish vaqtda avtomatik ravishda yuklanadi. 
Hozirgi paytda turli operatsion sistemalar mavjud. Masalan: UNIX, MS DOS, PS DOS, DRD DOS, OSG’2, 
WARP, WINDOWS, MACINTOSH va boshqalar. Bundan tashqari, xizmat qiluvchi programmalar mavjud. Ular 
programma  utilitalari    deb  atalib,  yordamchi  amallarni  bajarib,  kompyuter  ishlashini  qulay  qiluvchi 
programmalardir. 
Amaliy  programmalar  predmet  sohadan  olingan  alohida  masalalar  va  ularning  to'plamini  yechish 
uchun qaratilgan bo'lib, amaliy masalalarni   yechish uchun mo'ljallangan. Bunday  programmalar majmui 
amaliy  programmalar    paketi  (APP)  qisqacha  amaliy  programmalar  deb  ataladi.  Hozirda  ko'plab  amaliy 
programmalar mavjud bo'lib, ularning ba'zilariga keyingi darslarda to'xtalib o`tamiz. 
Programmalar odatda magnit yuritgichlarda joylashgan bo'ladi. Ammo operatsion sistemalar va u bilan 
bog'liq programmalar ancha katta hajmga ega bo'lgani tufayli keyingi paytlarda lazer disklariga yozilmoqda. 
Ba'zi  bir  tizimli  programmalar,  masalan,  kiritish-chiqarishning  asosiy  sistemali  programmalari  (ular 
BIOS  (Basa  Input    Output  System))  deb  ataladi  va  to'g'ridan-to'g'ri  kompyuterning  doimiy  xotirasida 
saqlovchi qurilmasiga yozilgan bo'ladi. Sistemali programmalar yadrosini amaliyot tizimlar tashkil qiladi. 
Sakkiz  razryadli  shaxsiy  kompyuterlar  uchun  yaratilgan  birinchi  amaliyot  tizim  SRG’M-80  (Control 
Programm  for  Microcomputers,  mikrokompyuterlar  uchun  boshqaruvchi  programmalar)  nom  bilan 
tanilgan. Uning muallifi Digital Research kompaniyasining prezidenti Geri Kildell bo’lgan. 
16 razryadli yangi kompyuterlar yaratish g’oyasini programmalar yaratuvchi Microsoft (Maykrosoft) 
kompaniyasining  asoschisi  va  prezidenti,  multimilliarder  Bill  Geyts  ilgari  surgan.  IBM  firmasi  bilan 
hamkorlikda ishlashga rozi bo’ladi. 
Bill  Geyts  va  Pol  Allen  BASIC  programmalash  tili  uchun  tarjimon  programma  yozishdi  va  u  IBM 
firmasining  MITS  Altair  kompyuteriga  moslashtirildi.  Shundan  so’ng  16  razryadli  kompyuterlar  uchun 

---

 
48 
operatsion  sistemalar  yaratish  jadallashdi  va  1981  yilda  shaxsiy  kompyuterlar  uchun  birinchi  yaratilgan 
CRG’M amaliyot tizimining ko’p g’oyalarini o’zida mujassamlashtirgan MS DOS (Microsoft Disk Operation 
System - Maykrosoft diskli amaliyot tizimi) amaliyot tizimi 1981 yil paydo bo’ldi. 
MS  DOS  64  K  bayt  xotiraga  ega  bo’lgan  kompyuterlarga  mo’ljallangan  bo’lib,  o’zi  8  K  bayt  xotirani 
egallar  edi.  O’sha  paytda  yetarli  deb  hisoblangan  bunday  kompyuter  xotirasi  hozirgi  paytda  bir 
«o’yinchoqqa» aylandi. Chunki hozirgi zamon shaxsiy kompyuterlarining xotirasi bir necha Gegabaytlarga 
tenglashdi. 
Mualliflar MS DOS ni rivojlantirishni davom ettirib, uning MS DOS 1.1, MS DOS 1.25, MS DOS 2.0, MS 
DOS 2-11 lahjalarini taklif etishdi va nihoyat, 1984 yilda MS DOS 3.0 IBM PC AT shaxsiy kompyuteriga 80286 
mikroprotsessorga  asoslangan,  5.25  duymli  diskovodda  ishlashga,  mo’ljallangan  operatsion  sistema 
yaratildi.  1986  yilda  Compaq  Computer  firmasi  80386  mikroprotsessorga  asoslangan  IBM  kompyuterini 
chiqardi. 
IBM  firmasi  esa  80386  mikroprotsessorga  asoslangan  PCG’2  (Personal  system  -  shaxsiy  tizim) 
kompyuterini yaratdi. Bu mikroprotsessor asosida yaratilgan kompyuter nazariy bir necha Gegabayt xotiraga 
ega bo’lishi mumkin edi. Ammo MS DOS esa 640K bayt xotiraga ega bo’lgan kompyuterlarga moslashgan 
edi. Shuning uchun MS DOS sistemani kengaytirish ishlari davom etardi va 1987 yil MS DOS 3.3 yaratilib, u 
3.5  duymli, ya’ni 1,44 Mbaytli disklar bilan ishlash imkoniyatini berdi. 1987 yili IBM va Microsoft  firmasi 
tomonidan bir vaqtda bir nechta masalalar yechishga qodir bo’lgan OSG’2 operatsion sistema ishlab chiqildi. 
Ammo u keng tarqalmadi. Chunki o’sha paytda MS DOS 3.3 ning imkoniyatlari ko’pchilikni qoniqtirar edi. 
Hozirda biz keng tarqalgan Windows, Unix, Linux operatsion sistemalaridan keng foydalangan bo’lsakda MS 
DOS o’z kuchini yo’qotdi deyolmaymiz. 
MS  DOS  va  uning  qobiq  programmasi  hisoblangan  Norton  Commander  sistemalari  turli  klavishlar 
kombinatsiyasidan  iborat  buyruqlar  bilan  ishlashga  mo’ljallangan  bo’lishiga  qaramay,  foydalanuvchilar 
uchun qulay hisoblanadi. 
Operatsion  sistema  (OS)  tushunchasini  qisqacha  izohlasak  bu  boshqaruv  programmasidir.  OS  bu 
kompyuterning  fizik  va  programmaviy  resurslarini  taqsimlash  va  ularni  boshqarish  uchun  ishlatiladigan 
programma. 
Kompyuter resurslari ikki xil: fizik va programmaviy resurslarga bo'linadi. Fizik resurslar bu: 
- 
xotira, 
- 
vinchester, 
- 
monitor, 
- 
 tashqi qurilmalar, 
- 
 va shu kabilar kiradi. 
Programmaviy resurslar bu: 
- 
kiritish va chiqarishni boshqaruvchi programmalar, 
- 
kompyuter ishlashini ta'minlaydigan boshqaruvchi programmalar, 
- 
berilganlarni tahlil qiluvchi programmalar, 
- 
drayverlar, 
- 
virtual ichki va tashqi xotirani tashkil qiluvchi va boshqaruvchi programmalar,  
- 
va shu kabilardir. 

---

 
49 
Programmalash  sistema-programmalash  tillari  va  ularga  mos  til  protsessorlari  majmuasidan  iborat 
bo'lib,  programmalarga  ishlov  berish  va  sozlashni  ta'minlovchi  programmalar  to'plamidan  iborat. 
Programmalash  sistemasini  tashkil  qiluvchilar  (programmalar)  amaliy  programmalar  to'plami  singari  OS 
boshqaruvi  ostida  ishlaydi.  Kompyuter  resurslari  OS  boshqaruvi  ostida  bo'ladi.  OS  ga  ehtiyoj  resurslar 
taqsimoti  va  ularni  boshqarish  masalasi  zaruriyatidan  kelib  chiqadi.  Resurslarni  boshqarishdan  maqsad 
foydalanuvchiga  komputerdan  effektiv  foydalanish  bilan  birga  resurslarni  boshqarish  tashvishidan  ozod 
qilish.