|
Chiziqli masshtab deb, sonli masshtabning grafik ko’rinishda chizilishiga aytiladi.
Soniy masshtab ishlatish bilan bog`liq bo`lgan hisoblashlarni qilmaslik uchun soniy masshtabning grafikaviy ifodasi bo`lmish chiziqli masshtabidan foydalaniladi.
Santimetr va millimetrlarga bo`lingan chizg`ich (leniyka) chiziqli masshtab vazifasini bajaradi.
Chiziqli masshtab yasash: sonli masshtab berilgan deylik, chiziqli masshtab yasash uchun to’g’ri chiziq o’tkazilib, uni 1 yoki 2sm dan iborat bo’lgan bir nechta bo’laklarga bo’lib chiqiladi. 1sm yoki 2 sm lik har bir bo’lakka masshtab asosi deyiladi. Chap tomondagi birinchi bo’lak, yana 10 ta bo’lakka bo’linadi, bunda masshtabning grafik aniqligi ± 0,5 mm ga teng bo’ladi (1 – rasm).
1 – rasm. Chiziqli masshtab chizg’ichi.
Grafikaviy ishlarning aniqligini oshirish maqsadida bo`lakni 0,01 aniqlikda o`lchashga imkon beradigan ko`ndalang masshtab chizg’ichidandan foydalaniladi.
Ko`ndalang masshtab burchak tomonlarini kesib o`tadigan parallel chiziqlar bo`laklarining proporsionalligiga asoslangan. To`g`ri chiziqqa 2 sm li AB bo`lak (masshtab asosi) bir necha marta (odatda 5 marta) o’lchab qo`yiladi. Chetdagi perpindikulyarlarda ixtiyoriy, ammo bir – biriga teng 10 ta bo`lak ajratiladi (2–rasm). Bo`lish nuqtalari orqali dastlabki chiziqqa parallel qilib to`g`ri chiziqlar o`tkaziladi. Keyin masshtabning chetki chap asosining ustki (CD – bo`lak) va ostki (AB – bo`lak) chiziqlarini teng 10 bo`lakka bo`lib, 2–rasmda ko`rsatilganidek ustki chiziqning bosh, ostki chiziqning 1– chi bo`lagi bilan, 1–chi bo`lak ostki 2– chi bo`lagi bilan va hokazolar birlashtiriladi. Shunday qilib, chetki chap asos 2 mm li bo`laklarga bo`linadi. Undan ham maydaroq bo`laklar olish uchun gorizontal chiziqlarning eng birinchi BD qiya chizig’i bilan uning yonida turgan BC vertikal chiziq orasida hosil bo`lgan bo`laklardan, ya`ni: DC ustki bo`lagidan pastga qarab ketma – ket 0,2 mm dan kamayib boradigan bo`laklardan foydalaniladi. Pastdan yo`qoriga qarab 0,2; 0,4; 0,6; 0,8; 1,0; 1,2; 1,4; 1,6; 1,8; va 2 mm ga teng bo`laklar hosil bo`ladi. Bunday masshtab normal ko`ndalang masshtab deyiladi. B nuqtadan yo`qorida joylashgan birinchi dc gorizontal bo`linma 0,2 mm ga teng bo`lib, unga ko`ndalang masshtabning eng kichik bo`linmasi (t) deyiladi va u quyidagicha aniqlanadi, ya`ni: ;
O`lchagichning ignalarini yo`llar o`rtasiga o`rnatib, bu eng kichik bo`linmani ko`z bilan chamalab keyin ikki bo`lakka bo`lish mumkin. Bu yerda hosil qilinadigan 0,1 mm li bu bo`lak ko`ndalang masshtabda o`lchab bo`linadigan eng kichik bo`lak bo`ladi. U masshtabning grafikaviy aniqligi deyiladi.
Turli sonli masshtablar uchun masshtab grafikaviy aniqligining kattaligi (0,1 mm) joyda quyidagi bo`laklarga to`g`ri keladi:
1:200 masshtabida.……………………….2 sm,
1:500 masshtabida.……………………….5 sm,
1:1000 masshtabida.……………………...10 sm,
1:2000 masshtabida.………………………20 sm,
1:5000 masshtabida..………………………..50 sm,
1:10000 masshtabida.………………………1 m,
Demak joydagi bo`yi 20 sm bo`lgan predmetlarni 1: 5000 masshtabda chizilgan rasmda tasvirlab bo`lmaydi, chunki bu masshtabda joydagi bo`yi 50 sm bo`lgan bo`laklar rasmga 0,1 mm kattalikda tushadi, ya`ni nuqta shakliga ega bo`ladi degan xulosa chiqarish mumkin. Xuosa qilib aytganda rasm masshtabida 0,1 mm ga to`g`ri keladigan chiziqli kesma uzunligi masshtabning grafikaviy aniqligi ekan.
Normal ko`ndalang masshtabdan foydalanib, teskari masala yechish ham, ya`ni rasmdan olingan bo`laklarni masshtabga qo`yib chiziqlarning joydagi uzunligini aniqlash ham mumkin.
Buning uchun sirkul` oyoqlarini biron bir rasmda aniqlanadigan oraliqqa mos qilib ochib masshtab boyicha qo`yiladi va uning chap ignasini masshtabning chetki chap asosida bo`lishi uchun o`ng ignasini qaysi vertikal chiziq bo`ylab siljitish lozimligi aniqlanadi. Bu chiziq topilgach, sirkul` bilan masshtab asosidan birin – ketin yo`qoriga qarab bir paralleldan keyingisiga ko`chirib boriladi. Bunda chap igna chetki chap asosning ko`ndalang chiziqlaridan biriga tushmaguncha o`ng igna o`sha vertikalda turishi kerak. Sirkul`ning o`ng ignasiga qarab masshtab asosidan butun sm lar chap ignasiga qarab sm ning o`ndan bir va yuzdan bir ulushlari hisoblab chiqiladi. Buning uchun masshtab asosini bilish lozim.
Xususan masshtab asosi quyidagilarga mos keladi:
1:500 soniy masshtabida ……………………… 10 m,
1:1000 soniy masshtabida ……………………… 20m,
1:2000 soniy masshtabida ……………………… 40 m,
1:5000 soniy masshtabida ……………………… 100 m,
1:10000 soniy masshtabida ……………………… 200 m,
Ko`ndalang masshtab − grafik shaklida ko’rsatiladi (2 – rasm).
Masalan: 2–rasmda, 1:5000 soniy masshtabi uchun tatbiqan o`lchab qo`yilgan 146,0 m li bo`lak ko`rsatilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
