Tilshunos olim O.Azizov ikkinchi darajali bo’laklarni ikki guruhga ajratgan edi:1)
sushestvitelnoe); 2) fe‘lga ergashuvchi ikkinchi darajali bo’laklar (vtorostepenne chlen,
bo’laklari aniqlovchi (opredelenie) deb, sharakat vositasi, ob‘ekti, sholatini bildirgan gap
1. Moslashgan aniqlovchilar sifat, tartib son, sifatdosh, olmosh bilan ifodalanadi.
41
Moslashgan aniqlovchining aniqlanmish bilan struktural munosabati quyidagicha:
Ma‘lumki, rus tilida otlar uchta grammatik gruppaga, ya‘ni mujskoy, jenskiy va
sredniy rod otlariga ajraladi. Bularning har biri o’ziga xos kelishiklarda turlanadi.
aniqlovchi-lar uz grammatik formalarini (uzgaruvchi qo’shimchalarini) aniqlanmishning
yukorida kayd kilingan gchrammatik ma‘nolari bilan moslab keladi.
2. Moslashmagan aniqlovchi roditelny kelishikdagi yoki boshika vositali
kelishikdagi otlar bilan ifodalanib, aniqlanmishdan keyin keladi: kniga brata (akamning
kitobi), knigi, brata (akamning kitobo’lari), s knigami brata (akamning kitobo’lari bilan),
o knigax brata (akamning kitobo’lari ka-kida).
Moslashmagan aniqlovchilarning ba‘zi grammatik xususiyatlari ularni uo’zbek tili
bilan qiyoslaganda ravshan kurinadi. Chunonchi:
a) predlogsiz roditelny kelishikdagi ot bilan ifodalangan aniqlovchilar
aniqlanmishdan keyin keladi va ikki predmetning bir-biriga qarashliligini, xususiyatini,
sifatini bildiradi. Bu aniqlovchilarga uo’zbek tilida aniqlanmish ot oldidan keladigan
qaratqich ekvivalent bo’ladi: direktor shkol — maktab direktora. Yego, yee, ix, formalari
aniqlovchi vazifasida aniqlanmishdan oldin keladi: yego dom — uning uyi .
To‘ldiruvchi. Ma‘lumki, har ikkala tilda ham to’ldiruvchilar vositasiz (pryamoe)
va vositali (kosvennoe) bo’ladi. Vositasiz to’ldiruvchilar uo’zbek tilida tushum
kelishikdagi otlar bilan, rus tilida esa predlogsiz vinitelny kelishikdagi suzlar bilan
ifodalanadi.
Qiyoslanayotgan har ikki tildagi to’ldiruvchilarning o’ziga xos grammatik
xususiyatlari mavjud. Xususan, uo’zbek tilida vositasiz to’ldiruvchilar belgili tushum
kelishikda (-ni qo’shimchasi bilan) va belgisiz tushum kelishikda (qo’shimchasiz) kelgan
suzlar bilan ifodalanishi mumkin.
Ma‘lumki, o’zbek tilida fe‘lning orttirma darajasi
oldida ham to’ldiruvchi keladi. To’ldiruvchilar substantivlashgan birikmalar bilan ham
ifodalanishi mumkin: imtxon topshirgan studentlarga ayting birikmasi urniga imtixon
topshirganlarga ayting birikmasi ishlatilishi mumkin.
To’ldiruvchilar ko’makchili konstruktsiyalar bilan ifodalanadi:
Hol. Ma‘lumki, hol qiyoslanayotgan ikkala tilda ham ravish (narechiye),
ravishdosh (deyeprichastie) va vositali kelishiklardagi otlar bilan ifodalanib, harakatning
qanday holatda kay tarzda, qanday sharoitda, kaerda va qachon bajarilganini bildiradi:
Sekinrok gapirishing.— Razgovarivayte tishe. Moskvadan turistlar keldi.— Iz Moskv
priexali turist. Eo’rtaga Moskvaga junab ketyapmiz.— Zavtra yedem v Moskvu.
Uo’zbek tilida holning quyidagi turlari bor: ravish holi, payt holi, sabab holi,
maksad holi, mikdor-daraja holi, urin holi.
Sodda gapda bo’laklarning o’rni va tartibi. Odatda gap so’zlardan tarkib
topadi deyiladi, asli gap bo’laklardan tarkib topadi deyish to’g’riroq. Sintaktik
bo’lakning ifoda ashyosi bo’lib odatda so’zshakl xizmat qiladi (bunday sintaktik birlik
so’z deb yuritilar edi); shu bilan birga, sintaktik bo’lak bog’lanma bilan ham
ifodalanadi. Keyingi holat hisobga olinsa, gan so’zlardan (so’zshakllardan) tarkib
topadi deyish to’g’ri bo’lavermaydi. Asli gap bo’laklardan tarkib topadi, bo’lak o’z
navbatida so’z bilan (to’g’rirog’i — so’zshakl bilan) yoki bog’lanma bilan
ifodalangan bo’lishi mumkin. Masalan, III hozir kursda 96 student o’qiydi. Seychay na
III kurse obuchayutsya studentov gaplari to’rt bo’lakdan tarkib topgan: 1) hozir
(seychas), 2) III kursda (na III kurse), 3) 96 student (96 studentov), 4)
o’qiydi (obuchayutsya). Bunda birinchi va to’rtinchi bo’lak yakka so’zshakl bilan,
ikkinchi, uchinchi bo’lak bog’lanma bilan ifodalangan. Gap tarkibida gapning
bo’lagi (ega, kesim), birikmaning bo’lagi (sifatlovchi, qaratuvchi, izoxlovchi,
to’ldiruvchi, hol) va gap bo’laklari bilan sintaktik aloqaga kirishmaydigan bo’lak
(undalma, kirish) qatnashuvini ham hisobga olsak “gap bo’laklarining tartibi” deyishdan
ham ko’ra “sintaktik bo’laklapn tartibi” deyishimiz to’g’ri.
Ikki hodisani farqlash lozim: sintaktik bo’lakning o’rni bor va bu o’rinni