O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «Atrof muhit himoyasi va ekologiya» kafedrasi

 6.2.  Geologik  xarita  va  qirqimlar.  Geologik  xarita  yer 

po’stining geologik tuzilishi to’g’risidagi bizning bilimlarimizni jamlab 

aks  etdiradigan  asosiy  chizma  hisoblanadi.  Bu  chizmada  yerlarning 

geologik  tuzilishi  shartli  belgilar  yordamida  grafik  yo’l  bilan 

tasvirlanadi.  Xaritalar  topografik  asosga  chiziladi  va  yer  sirtining 

qiyofasini ko’rsatmaydigan topografik belgilar olib tashlanadi. 

Geol

ogik xarita deb, ma‘lum bir maydonning geologik tuzilishini 

topografik asosda, kichraytirilgan masshtabda, gorizontal yuzada shartli 

belgilar va indekslarda tavirlagan tarxga aytiladi. 

Geologik  xaritalar  mazmuni  jixatidan  bir  necha  turli  litologo-

petrografik, 

strukturaviy-tektonik, 

paleogeografik, 

geomorfologik 

gidrogeologik va injener - 

geologik turlarga bo’linadi. 

Geologik  xarita  yerlarning  umumiy  geologik  tuzilishining 

rejadagi 

tasviridir.  Ular  yer  yuzida  tarqalgan  tub  tog’  jinslarining 

kichraytirilgan  t

ik  proektsiyasi  hisoblanadi.  Tub  tog’  jinslari  deyarli 

butun yuzasi bilan yupqa qobiq ko’rinishida to’rtlamchi davr yotqiziqlari 

bilan qoplanganligi uchun ular xaritada ko’rsatilmaydi. To’rtlamchi davr 

yotqiziqlari, ularning 

qalinliklari katta bo’lgan hollardagina lozim bo’lsa 

maxsus to’rtlamchi davr yotqiziqlari xaritalarida ko’rsatiladi. 

Xaritalarda  tog’  jinslarining  tarqalishi  chegaralari  chiziqlarda, 

yoshlari  ranglar  va  shartli  belgilarda,  tarkiblari  esa  turli  chiziqlar 

67 

74 

---

  

20. 

Deflyatsiya jarayonlari qanday hosil  bo’ladi? 

21.  .

Jarliklarning hosil  bo’lish jarayonini tushuntiring? 

22. 

Sel  oqimi  deb  nimaga  aytiladi,  uning  paydo  bo’lish  jarayonini 

tushuntiring? 

23.  Daryo erroziyasiga tushuncha bering? 

24. 

Meandralar qanday hosil  bo’ladi? 

25.  Daryo  vodiylarining  yotqiziqlarida  allyuviyning  qanday  fatsiyalari 

mavjud? 

26. 

Daryo vodiysining shakllanishi qanday bosqichlarda sodir bo’ladi? 

27.  Qayir usti terrasasi deb nimaga aytiladi? 

28. 

Terrasalar qanday turlarga bo’linadi, ularga tushuncha bering? 

29. 

Muzliklar qanday hosil  bo’ladi va qanday turlarga bo’linadi? 

30.  Muzliklarning ekzaratsiya ishi deganda nimani tushunasiz? 

31.  Morenalar deb nimaga aytiladi? 

32.  Tasmasimon gillar deb nimaga aytiladi? 

33.  Flyuvioglyatsial yotqiziqlari deb nimaga aytiladi? 

34.  Dengiz kesimi qanday mintaqalardan iborat? 

35.  Dengiz obraziyasini tushuntiring? 

36.  Polyaj deb nimaga aytiladi? 

37. 

Ko’llar deb nimaga aytiladi va qaerlarda joylashgan bo’ladi? 

38. 

Botqoqliklar qanday hosil  bo’ladi va qanday turlarga bo’linadi? 

39. 

Ozuqalanish  sharoitiga  ko’ra  botqoqliklar  qanday  turlarga    

bo’linadi?  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

va  amplitudaga  ega.  Bukiluvchan  viloyatning  kuo’tarilishi  va  tushishi 

uning  ayrim  qismlarga  bo’linib  turli  tezlikda  ayrim  vaqtda  qarama-

qarshi yo’nalishda harakat qilishga olib keladi. Bu hodisa geosinklinal 

viloyatlarni qator ko’tarilgan balandliklar va chuqurliklarga bo’linishiga, 

yer yuzasida o’ta notekis relefning va burmalangan murakkab tuzilishga 

ega bo’lgan yer qismlarining hosil bo’lishiga olib keladi. 

Yer tarixi rivojlanishining ayrim bosqichlari uchun nisbatan sekin 

harakat  xarakterlidir  va  bu  bosqichlarda  burmalanish  davri  tugaydi  va 

qit‘ada turg’un mustahkam struktura (platforma) hosil bo’ladi. 

Platformalar  asosida  kuchli  burmalangan  turli  tarkibdagi 

intruziyalar  va  effuziya

lar bilan kesilgan metamorfik va magmatik tog’ 

jinslaridan  tashkil  topgan  asta-

sekin  harakat  qiladigan  yer  qobig’ining 

strukturalarini kristallik fundament deb yuritiladi. 

Kristallik fundament deb, ataluvchi bu jinslar ustida stratigrafik va 

yotish  burchag

i jihatidan  nomuvofiq  holda  gorizontal  cho’kindi jinslar 

yotadi.  Bu  jinslarga  platforma  qobig’i  deyiladi.  Platformalar 

burmalanish  qobiliyatiga  ega  emas,  ular  uchun  sokin  tebranma  harakat 

xarakterlidir.  Shuning  uchun  platforma  jinslari  deyarli  gorizontal  holda 

yotadi. 

Geosinklinallarda sodir bo’ladigan burmalanish harakati ta‘sirida, 

platformalar xuddi qattiq jismlar singari sinadi va uziladi. 

SHu  sababli  platformaning  ayrim  qismlari  pastga  tushadi  boshqa 

qismlari esa ko’tariladi. Bu hodisa platformalarda qo’yidagi elementlarni 

ajratishga imkon beradi. 

Qalqonlar 

–  bu  platformaning  yaqqol  ko’tarilish  tendentsiyasiga 

ega bo’lgan qismidir. 

Plitalar 

–  platformaning  harakatchan  qismi  bo’lib,  uning  uchun 

ko’tarilish va tushish jarayoni almashinib turishi xarakterlidir. 

Sinekliz  va  anteklizlar 

–  katta  maydonlarni  o’z  ichiga  olgan, 

pasaygan va ko’tarilgan strukturalardir. 

Poleozoy  erasi  boshlanishida  Yerda  uning  mustahkam  qattiq 

qismlari hosil 

bo’ladi va ular bo’lajak meteriklarning asosi bo’lib xizmat 

qiladi.  Bu  may

donlar harakatchan egiluvchan mintaqalar bilan o’ralgan 

bo’ladi.  Bu  erada  tektonik  jarayonlar  notekis  namoyon  bo’lib  turadi. 

Ayrim davrlar uchun (silur, toshko’mir, perm) geosinklinal viloyatlarda 

kuchli  burmalanish,  kuchli  tik  ko’tarilish  xarakterli  bo’lsa,  boshqa 

davrlar  (kembriy,  devon)  uchun  burmalanish  jarayonining  umuman 

bo’lmasligi  va  geosinklinal  mintaqalarning  jadal  bukilishi  hamda 

cho’kindi yotqizilishi bilan xarakterlidir.  

Burma  hosil  qiluvchi  jarayonlar  magma  harakatini  faollashtiradi, 

natijada 

magma cho’kindi jins qatlamlari orasida oqib kiradi va qotadi 

68 

73 

---