O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti “Neft va gaz” fakulteti

10.1-rasm. Ishlatish quduqlarining profilini 
sxemasi. 
1-tik uchastkasi; 2-burilish uchastkasi; 3-qiya 
uchastkasi; 5-tik uchastka. 
10.2-rasm. Ishlatish qudug’ining 
sxemasi. 
1-tizma boshchasi; 2-yo’llanma; 3-
konduktor; 4-ishlatish tizmasi; 5-
klapan; 6-filtr. 

---

92 
Ishlatish quduqning tartibli sxemasi va uning jihozlari 10.2-rasmda 
ko’rsatilgan. Quduq uchta asosiy uchastkalardan tashkil topgan – yer usti, stvol va 
filtr va har biri mos ravishda jihozlar bilan jihozlangan: tizma boshchasi (1), 
yo’llanma (2), konduktor (3), ishlatish tizmasi (4), filtr (6). Quduqning eng pastki 
qismi tubi deyiladi. Quduq paker yoki ba’zida qirquvchi-klapan bilan (5) jihozlanadi. 
Ishlatish qudug’ining stvol qismi konstruktiv mustahkamlash quvurlari bilan 
ta’minlangan va quvurning orqa qismi uchastkasi sementlangan bo’ladi. 
10.2. Ishlatish quduqlarining yer usti jihozlari 
 
Quduq ustidagi mustahkamlash tizmasi bog’lanadi ya’ni, quduqning boshqa 
jihozlari biriktiriladi, bu esa tizma boshchasi deyiladi. 
Tizma boshchasi (10.3-rasm) quduqning hamma mustahkamlash tizmalarini 
birlik tizimga biriktiradi. Ularning og’irligini qabul qiladi va hamma yuklanmalarni 
konduktorga uzatadi. U tizmalar oralig’idagi fazoni izolyatsiyasini va germetikligini 
ta’minlaydi hamda bir vaqtda quduqning stvol qismining holatini va kerakli 
texnologik jarayonlarni bajarishni nazorat qilishga yo’l beradi. 
Tizma boshchasi quduqqa tushiriladigan ishlatish jihozlarini montaj qilishda 
supa vazifasini bajaradi. Quduqlarni burg’ilash vaqtida unga otilmaga qarshi jihoz 
preventor montaj qilinadi va burg’ilash tugagandan keyin demontaj qilinadi. 
Tizma boshchasi konstruktiv – bir nechta bir-biri bilan bog’langan elementga 
ega bo’ladi, ularga g’altak yoki chorbarmoq (kristovina), mustahkam tizmalari kiradi. 
Bu elementlarning soni quduqdagi mustahkamlash tizmasining soniga bog’liq 
bo’ladi. 
Tizma boshchasini ishlatish sharoitlari yetarli darajada murakkabdir: 
mustahkamlash tizmasini og’irligidan beriladigan yuklanma chuqur quduqlarda bir 
necha yuz kilonyutondan oshib ketadi. Bundan tashqari tizma boshchasi o’zi bilan 
kontaklashuvchi zonadan beriladigan bosimni ham qabul qiladi. Qatlam suyuqligini 
yoki gazini tarkibidagi H
2
S, CO
2
yoki kuchli minerallashgan suvlar tizma boshchasini 
korroziya ta’siriga duchor qiladi. Chuqur quduqlarga issiqlik tashuvchilar 
haydalganda ularning stvollari va tizma boshchalari 150-250 
o
C gacha qiziydi. 
Ikkita tizmani biriktiruvchi tizma boshchasi (2.4-rasm) korpusdan (4) tashkil 
topgan bo’lib, mustahkamlash quvurlariga (6) burab mahkamlangan. Korpusning 
ichki yuzasi konussimon, unga (3) pona joylashtirilgan, ichki tizmani mustahkamlash 
quvurini (7) saqlab turadi. Flanetsni korpusiga (1) g’altak o’rnatilgan, quvurga 
kiydirilgan va odatda unga payvandlanadi. Quvurlar oralig’idagi fazo (2) zichlanma 
bilan ajratiladi. Tizma boshchasida qulfak (5) o’rnatilgan bo’lib, u quvurning orqa 
tomonidan kirib kelishni ta’minlaydi. Bunday tizma boshchasini tik o’lchami bir 
metrga yaqin bo’ladi. Mustahkamlash quvurlarining diametriga bog’liq massa 500-
550 kg bo’ladi. 
Bunday tizma boshchasi bilan chuqurligi 1500-2000 metr, bosimi 
25 MPa gacha bo’lgan quduqlar jihozlanadi. Mustahkamlash tizmasini soni ko’p 
bo’lgan uch, to’rt va besh tizmali quduqlarni jihozlash uchun tizma boshchalari 
tayyorlanadi. Bunday tizma boshchalarini pritsipial va konstruktiv sxemalari 
yuqoridagiga o’xshashdir. 

---

93 
Besh tizmali boshcha chuqurligi (5000 metrgacha) bosimi 70 MPa gacha 
quduqlarning ustiga o’rnatish uchun mo’ljallangan bo’ladi, uning tik balandligining 
o’lchami 3 metr. Asosiy tugunlari 1, 8, 9, 10, 11 beshta chorbarmoq o’lchamlari 168 
mm dan 502 mm.gacha bo’lgan mustahkamlash quvurlari uchun, 2, 4, 5, 7 ponali 
osmalar va 3 jo’mrakdan tashkil topgan. 
Korpuslar uchun po’latning oqish chegarasi 5,0-5,5 MPa, nisbiy uzatishi 14-15 
% va zarbali qovushqoqligi 40 mNm/m
2
gacha. Og’ir sharoitlarda ishlatiladigan 
tizma boshchalarini tayyorlash uchun 35 XML turdagi past legirlangan po’latlardan 
foydalaniladi. Shtampalangan yoki bolg’alangan flanetslar yoki bo’g’izlar 35 XM, 40 
X po’latlardan to’g’ridan to’g’ri yasaladi. Tizma 
boshchasi 
biriktirgichlarini, 
elementlarining o’lchamlarini mos kelmasligi avariya holatlarini keltirib chiqarishga 
sabab bo’ladi. Standart boyicha 14, 21, 31, 70, 105 MPa,ga ishchi bosimga 
mo’jallangan tizma boshchalari ishlab chiqariladi.