O`zbekiston rеspublikаsi оliy vа o‘rtа mаxsus tа`lim vаzirligi qаrshi dаvlаt univеrsitеti

Aqliy hujum sxemasi


Muammo

60

Ishtrokchilar
Notalar bilan tanishuv
Guruhlarda ijro etish
Asar tahlili
To‟liq va samarali ijro
Usulni yutug‗i – guruhni birlashtiradi, musiqiy savodxonlikni taminlaydi, eshitish qobiliyatini shakillantiradi, muloqotga undaydi va mustaqil fikrlash uchun majbur qiladi. Bu usul yordamida dars o‗tilganda qisqa vaqt ichida har xil musiqiy cho‗zimlarda ijro maxoratini oshiradi va mustaqil ijro etishga o‗rgatadi.


Aqliy hujum usulining texnologik jadvali:

Ish bosqichlari va	Faoliyat
tarkibi
	O„qituvchi		O„quvchi
1-bosqich.	Notani qanaqa cho‗zimlardan iborat
Notalar cho„zomi	ekanligini tushuntiradi,chiziqlarda
va joylashuvi	notalar joylashuvini o‗rgatadi,	ijroda,
	maqsadni, natijalarni, baholash
	mezonini shakllantiradi.
2-bosqich.	Mavzuni maqsadi, natija va baholash
Tahlil	mezonini e'lon qiladi. Aqliy hujum usuli
	maqsadni amalga oshirish vositasi
	ekanligini tushuntiradi.

61

3-bosqich.	Musiqiy notalarni tahlil qilishni va	Ijro etish bo‗yicha g‗oya va
Cholg„u	yodlab olishni tashkil qiladi.	takliflar haqida mulohaza
asbobida		yuritadilar.
ijro.
4-bosqich.	Taklif qilingan baholash mezonlaridan	Ijro etilgan asarni guruh
Cholg„uda	kelib chiqqan holda musiqa asarini ijro	(jamoa) bo‗lib, tahlil qi-
ijro etish.	etishni tashkil etadi.	ladilar. Eng qulay va
		maqsadga muvofiqlarini
		aniqlaydilar.
5-bosqich.	O‗quvchilar egallagan musiqa savodiga	O‗z-o‗ziga baho berishlari
Yakunlab,	doir bilimlarini tahlil qiladi va	mumkin.
baholash.	baholaydi.

62

2.2. Musiqa savodxonligida nazariy tahlilning ahamiyati

Musiqiy savodxonlikni amalga oshirishda nazariy tahlil muhim ahamiyat kasb etadi. Ijro bo‗yicha ta'lim berish jarayonida o'qituvchining asosiy vazifasi o'quvchilarga ijro uchun zarur bo'lgan bilim va ko'nikmalarni o'rgatishdir. Notani varaqdan ravon o'qish malakasini shakllantirish mashqlari. Ichki eshitish qobiliyatini o'stirish, musiqiy faktura lushunchasi "Ko'rayapman -eshitayapman - chalayapman" tamoyili, nota matnini kompleks tarzda o'qishga orgatish, Nota matni bilan birinchi bor tanishish, asarning shakli, umumiy yo'nalishi, dinamikasi va o'ziga xos taraflarini tahlil qilish. Ichki eshitish ko'nikmasi nota matni va cholg'uda ijro eshitish ko'nikmalami bir -biriga muvofiqiashtirish. Ko'p uchraydigan turli aplikatura variantlarini va faktura turlarini amaliy o'zlashtirish. Asarni tahlil qilish, musiqiy jumlani aniqlash, metr va usullarni ajratish. Musiqiy jumla va uning nutq bilan bog'liqligi. Asar ustida ishiashning muhim tomoni uning mazmunini to'gri anglab olish. Musiqiy nutq ko'rinishlarini belgilab olish yollari ijrochilikda to'g'ri nafas olishning ahamiyati.

Dinamika - badiiy ifoda vositasi sifatida muallif va muharrir dinamikasi, dinamik o'zgarishning turlari. Dinamik belgilarni bajarishda ko'p uchraydigan kamchiliklar.

Musiqiy usul - musiqiy nutqning asosiy belgilaridan biri. Murakkab usullarni o'zlashtirish xususiyatlari. Musiqiy ijrochilikda pauzalar. Asarning umumiy harakteri va tezlik darajasi o'rtasidagi bogliqlik, raetranomdan foydalanish. Asar tezligini nomlash. Musiqiy jo rnavozlikni o'rganish. Jo'rnavoz bilan ishiashning xususiyatlari. O'quvchini notani varaqlab o'qishga va matnni tahlil qilishni, yaxshi o'rgatish to'gri yolga qo'yilsa, kelajakda sozanda mahorati musiqiy asarlami to'laqonli ijro etishning omilidir.

Musiqa asar ustida ishlashda musiqa savodxonligi juda katta ahamiyat kasb etib musiqa savodxonligisiz asarni tahlil qilib bo‗lmaydi. Musiqa asar bilan tanishish, matnni o'zlashtirish, uni yodlash usullari, asami yod olishda nimalarga e‘tibor berish. Musiqiy asami badiiy jihatdan to'g'ri talqin etish. O'quvchilarda yuksak axloqiy va estetik ong, mehnatga mimosabat va shunga o'xshash sifatlami

63

shakllantirishni nazarda tutadi. Asaming xarakteri, tonalligi, badiiy obraz yo'nalishi, kulminatsiyasi va uning tuzilishini anglab olish kelajakda to'Iaqonli ijro uchun yordam beradi. Asami nazariy jihatdan o'zlashtirilgandan so'ng uning amaliy ijrosiga o'tiladi, Musiqa asarlari boshdan oxirigacha bir hil texnik qiyinchilikda bo'lmasdan, baiki uning ba‘zi qismlari boshqalarga nisbatan ijro jihatdan murakkabroq botishi mumkin. Bunday paytda shu qiyin joylar alohida ajratiiib, ulaming ustida maxsus mashqlar o'tkazish tavsiya etiladi. Agar shu qiyin qism mustaqil ravishda ijrochi tomonidan bekamuko'st ijroga erishilsa ham ko'p hollarda asami boshdan oxirigacha ijro etishda xuddi ana shu qismi asaming umumiy yo'nalishi bilan qo'shilmasdan alohida ajralib qolishi mumkin. Shu sababli qiyin qismlami takroriashda shu qisradan bir necha takt oldingi va keyingilami qo'shib ijro etish tavsiya etiladi. Asami o'zlashtirayotgan vaqtda ijrochining imkoniyatlariga mos bolgan tezlikni tanlash va shu tezlikda bir maromda bo'lishiga erishish kerak bo'ladi. Musiqa asaming ustida to'g'ri ishlay biUsh ijro mahoratini oshirish omillaridan biridir. Sinfda yakka tartibda ishlashning asosiy maqsadi musiqa asaming umumiy mazmuni bilan tanishish, undagi ishlatiladigan ijro ko'nikmalarni о zlashtirish va shular asosida bayon qilinmoqchi botgan musiqaviy kechinmalami cholg'u yordamida talqin eta bilishdir. Yakka tartibda otiladigan musiqa asarlarini o'zlashtirish uchun ajratladigan vaqtning chegaralanganligi shu asar ustida ishlash jarayonining jadallashtirishini anglatadi, o'quvchi oldida ma'lum materialni qisqa, chegaralangan vaqt ichida o'zlashtirish vazifasi turadi. Buning hamma o'quvchiga yangidan -yangi materiallar bilan tanishish, bir joyda turib qolmasligi oldingi o'tilgan materiallarai bir xil ravishda takrorlayvermaslik imkoniyatini beradi. Muhimi shuki sinf ishi uchun tanlangan asarlar о quvchilarga yoqishi, ularga katta qiziqish uyg'otishi kerak. O'quvchining musiqaviy dunyoqarashini eshita olish tajribasini va professional jihatlarini kengaytirishda sinf ishlaridan samarali foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. O'quv jarayonida ijro mahoratini oshirish o'quvchilami umumiy musiqaviy rivojlanishi uchun asosiy omillaridan biridir.

64

Sozanda mahorati musiqiy asarlami tolaqonli ijro etish omilidir. Ijrochilik mahoratini oshirishda har bir o'quvchiga individual yondoshish. Tovush sifati ustida ishlash. Mahoratni rivojlantiruvchi ichki eshitish qobiliyatini"Oddiydan - murakkabga" tamoyilini qollash. Passajlami ijro etish mahoratining asoslari, aniqlik tovush sofligi va dinamik bir tekislik, shtrixlaming aniqiigi va barmoqlari to'g'ri ishiatish kuychan va tezkor asarlar ustida ishlashning o'ziga xos xususiyatlari. Sozanda mahoratini o'stirishda yakka tartibda dars o'tishdan tashqari mustaqil ta'limning ahamiyati katta bo'lib, mustaqil fikrlash borasida o'quvchi o'z o'qituvchisining ko‗rsatma va fikrlariga kor -ко'ronа ergashib bo'ysunishi emas, balki biror masala yuzasida o'zining shaxsiy munosabatini ijro orqali bildira olish kerak. O'quvchining mustaqil mashg'ulotlarida musiqa ijrochiligi san'atiga bo‗lgan ongli munosabati yetakchi vazifani otaydi. Ba'zi o'qituvchilar o'z o'quvchilariga keragidan ortiq homiylik ko'rsatib, ularni mustaqil mehnat qilishlariga halaqt beradilar. Aksincha o'quvchilarning mustaqil mehnat qilishlari uchun qanchalik erta imkoniyat yaratilsa, uning natijasi shunchalik tez ko'zga tashlanadi. Sozandaning ijro mahoratini o'stirishda gamma va etutlarning ahamiyati juda katta bo'lib, turii mashqlar ustida ishlash sozandani, o'quvchini musiqa asarlarida uchraydigan passajlar har xil uchtovushliklar o'quvchini texnik imkoniyatlari va ijro malakalarini oshiradi. Lekin shuni unutmaslik lozimki, gamma va uchtovushliklaming ijrosi muayyan bir maqsadga qaratilgan bo'lishi kerak. O'quvchining ijro mahoratini oshirishda o'qituvchi o'quvchining ijro imkoniyatiga qarab asarlar tanlashi va gamma etyudlarni tanlash ijro imkoniyatlarini rivojlantirishi juda katta ahamiyatga ega.

Gamma va aрпedjio cholg'u asbobida chalish texnikasi mashq qilib o'rganish uchun asosiy materialdir. Ma'lumki, ulardan musiqa ijrochiligining hamma sohasida keng foydalaniladi. Boshlang'ich o'quv davrining boshlarida gamma va

arpedjiolami o'rganish chap qol orqali barmoqlarning qo'yilish holatini o'zlashtirish va mustahkamlashda. shtrixlarni egalash, bir tordan ikkinchi torga

65

o'tish va pozitsiyalari almashtirish malakalarining hosil bo'Iishida keyinchalik esa chalish va badiiy tovush chiqarish texnikasini o'rganishda ijrochiga yordam beradi.

Bundan boshqa gamma va aфedjю ustida ishlash ijrochini gammasimon pog'onali va arpedjialashgan passajiarni chalishga tayyorlanadi.

Musiqa jihatdan tuzilish strukturasiga ko'ra gamma va arpedjio juda sodda, ularni hatto chalishni endigina o'rgana boshlagan o'quvchi ham oson tushunadi, musiqachi cholg'uni chalish texnikasi mashq qilishda ulardan foydalanar ekan, asosiy e‘tiborni juda hilma-hil usul va malakalarni analiz qilishga va takomillashtirishga karatib, eshitish o'quvi bilan o'zining chalishni osongina tekshirish imkoniga ega bo'ladi.

Shunday qilib, musiqa mashqlari uchun gamma va arpedjiodan foydalanish ijrochilik usullarini rivojlantirishning eng to'g'ri va qisqa yo'lidir. Buning uchun pedagog o'quvchi yoki talabani qiziqtira bilish, ulami o'zini chalish tajribasi bilan shuningdek, juda hilma -hil asarlardan olingan misollarda ishontirishi lozim.

Gamma va arpedjio ustida ishlash cholg'uning tayyorgarligi va mana shu davrda chalishni oldiga qo'yiladigan vazifalarga qarab turlicha bolishi mumkin. Gammalar va arpedjioni organish va o'zlashtirishda quyidagilar asosan talablardir: Gamma va arpedjiolami organishda ijrochining murakkablashib borishini quyidagi izchillikda otkazish mumkin.

Shtrixlar ustida ishlash. Shtrixlami gamma va arpedjiolar materialida o'rganishda hilma-hil ritmik gruppalar, tuzim va ulaming birikmasini o'rganish zarurligini nazarda tutish lozim. Buning uchun gammalami turli xil ritmik va shtrix variantlar bilan chalish tavsiya etiladi. bunda tegishli harakterdagi ohangdor shtrixlar, shuningdek, qatiiy ritmga erishish kerak. Asosiy shtrixlar ustida ishlash uchun taxminiy mashqlarni keltiramiz

Barmoqlar tezligi ustida ishlash. Chap qo‘l barmoqiarining tezligini oshirish uchun harakatchan suaratdagi gamma va arpedjiolarni qo'llash bilan bir qatorda ular asosidagi maxsus mashqlardan va inlervalli sekvensiyalardan foydalaniladi.

Tovush ustida ishlash. Tovush ustida ishlashda noxun bilan toming bir-biriga tegishlicha alohida e'tibor berish kerak. Turli tembrlarga erishish ko'p

66

jihatdan shunga bog'liq. Bunda tovush tembri va dinamikasiga qarab noxun torning chalinuvchi qismiga bosilishini to'g'ri tartibga solish katta ahamiyatga ega,

Tovush tembri ustida ishlaganda ikki hil mashqni qollash mumkin:

1. 
   Bir hil tembri saqlangan mashqlar va 2. tembri o'zgartirilgan mashqlar. Birinchi holda noxun torga uchi yoki chalinuvchi qismining o'rtasi bilan
   

zarb beradi.

Ikkinchi holda tembirni o'zgartirish uchun noxun koproq qiyalatib, uchi yoki o'rtasiga qaratib asta -sekin joyni o'zgartiradi. Bunda noxunning torga tegish zichligi muvofiq ravishda o'zgaradi.

Tovush dinamikasi ustida ishlashda tovush balandligining asta-sekin kotarilib va pasayib borishiga e'tibor berish zarur. Bunda noxunning torga qanday kuch bilan bosilishi alohida alohida ahamiyatga ega. Bu esa tovushning kuchayishi yoki pasayishiga qarab, asosan, bosh barmoq yostiqchasi bilan tartibga solinadi.

Gamma va arpedjiolami chalishda tovush dinamikasiga oid mashqlar ham rez, kalta rez, ikki zarb shtrixlari bilan o'rtacha suratda ham turli shtrixlardagi holda jadal suratlarda qollaniladi.

O'tish pozitsiya almashish ustida ishlash, otish ustida ishlash uchn birinchi va uchinchi bo'limdagi gammalami, yani pozitsiyalar almashinib chalinadigan bir oktavali va ikki oktavali gammalami chalish maqsadga muvodfiqdir. Birinchi o'quv yilida bu bo‗lim ustida ishlaganda bir torda chalinadigan gammalar foydali material bola oladi. Ular bir tovushing o'zida bir necha registirda о zgaradigan tovushlar ustida ishlash uchun hizmat qilishi mumkin,

Gammalahi о rtacha osoyishta surratda tekis tovush bilan chalish kerak. Mashiqlarda rez usulini chalishda boshlash maqsadga muvofiq. Bunda o'tishning ravon va ohangdor bo'lishiga alohida etibor beriladi. Uni o'rtacha suratda mashq qilishdan asta-sekin turli shtrixlar qollab chalinadigan harakatchan surat bilan mashq qilishga otish lozim.

Mamlakatimizda o'sib kelayotgan yosh avlodning ma'naviy olami va madaniy saviyasini yuksaltirish yoshlarimizing milliy va jahon musiqa madaniyatining yuksak namunalaridan keng bahramand bo'lishi uchun zarur shart -

67

sharoitlar yaratish va shu asosida musiqa ta‘limini yanada rivojlantirish bolaJar musiqa makltablarining moddiy texnika -bazasi mustahkamlash va uning faoHyatini yanada oshirish bo'yicha davlat dasturi tayyorlandi. Bundan ko'rinib turibdiki, musiqa maktablarida o'quvchilaming bilimini oshirish katta ahamiyatga ega. Jamiyatning moddiy va ma'naviy madaniyati oshgan sari o'sib kelayotgan avlodni tarbiyalash ishi ham toboro kengayib va murakkablashib boradi. Ta'lim berish vazifasi asosiy va xal qiluvchi masalalardan biri bo'lib, o'quvchilar cholg'uda ijroni organish uchun zarur bo'lgan qobiliyat bilimlarni egallaydilar va shu bilimlarmni amalda qo'llash ko'nikmalarini hosil qiladilar. Musiqa maktablarida yakka tartibda dars olib boriladi, yakka tartibda dars olib borishda yakka dars olib boradigan o'qituvchi yo'nalishi bo'yicha ma'lum darajada bilimga va pedagoglik qobiliyatiga ega bo'lishi kerak. O'qituvchining vazifasi o'quvchining qobiliyatiga qarab o'qitishi, tarbiya berish asarlar tanlashi kerak. Musiqa maktablarida ta'lim va tarbiya ishini birga olib borilishining ahamiyati juda katta, Tarbiyalashdan maqsad dars mazmuni va metodlari orqali yosh avlodni o'z jamiyatining manfaatini idrok qilishdir. O'quv sistemasining barcha pog'onalarida xalq cholg'ularida ijro etishni o'rgatish metodi o'quvchilaming dunyoqarashini, siyosiy -madaniy ongini shakllantirish uchun xizmat qiladi. O'z kasbiga nisbatan chuqur hurmat jiddiy etibor xissini shakllantirish. Musiqa va san‘at maktablarida qobiliyatli о‘quvchilarni o'tkaziladigan tadbirlar, ota -onalar uchun konsertlar va boshqa tadbirlarda ishtirokini ta‘minlash sahnaga o'zini tutishi, o'ziga hurmatda bo'lish, keng xalq ommasi oldiga chiqishda hayajonlanmaslik ko'nikmalarhi hosil qiladi, kelajakda yetuk mutaxassis va yaxshi sozanda bo‗lishiga keng yo'l ochilgan bo'ladi.

Musiqa savodxonligini oshirishda yangi innavatsion texnalogiyalaridan foydalanish yaxshi samaralar beradi,ular quyidagilar.

• 
  Erkin va mustaqil fikrlashga;
  

• 
  Jamoa ichida o‗zini bemalol tutishga;
  

• 
  Bilim doirasini kengaytirishga;
  

• 
  Nota cho‗zimlarini yaxshi ijro etishga;
  

68

• 
  Nutqini va muomila madaniyatini o‗stirishga;
  

• 
  Musiqa elementlarini bilishga, mazmunli bayon etishga ta'sir etadi.
  

Bu usullar yana shunisi bilan afzalki, o‗quvchi nazariy va amaliy ijro eta olmasa yonidagilar yordamlashadi, o‗qituvchi ijro etib ko‗rsatadi, o‗quvchi ko‗p tanbeh eshitmaydi. Biz o‗z darsimizga bu usullarni qo‗llashdan oldin guruh o‗quvchilariga har bir usulni qanday olib borish, boshlash va mohiyatini tushuntirishimiz kerak. Har bir usulni to‗liq va aniq chiqishi uchun beradigan savolimiz aniq va bir maqsadga yo‗naltirilgan bo‗lishi kerak.

Quyida musiqiy savodxonlikni oshirishni bir asar tahlili misolida keltiramiz:

“QO„SHIQ VA RAQS” F.Nazarov
Ushbu asar jami 120 taktdan iborat bo‗lib ¾ o‗lchovida yozilgan.

Asar Mi-minor milodik tonallikda yozilgan. 1-qism 47 taktdan iborat.