obidalardan Dalvarzintepa, Ayritom, Eski Termiz va boshqa yerlarda o'tkazilgan tadqiqotlar mazkur
fikrni tasdiqlaydi.
Miloddan avvalgi I ming yillikda mintaqada jiddiy ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar yuz beradi.
Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi, shahar qaPalarming paydo bo'lishi, yirik sug'orish va
mudofaa inshootlarining qurilishi, dastavval qullar mehnatisiz mumkin emas edi. Qo'shni Eron,
ayniqsa, Midiya davlati (mil.avv. VII-VI asrlar) tashkil topishidan oldinroq Markaziy Osiyoda
ikkita quldorlik davlati - Baqtriya va Xorazm paydo bo'lganligi to'g'risida fors va yunon yozma
manbalari xabar beradi. Mazkur manbalar va tosh qabrlarga bitilgan rasmlarda (Persepol saroyi),
zardushtiylarning muqaddas kitobi «Avesto»da, Rim, Yunon va Xitoy mualliflarning asarlarida
hozirgi markaziy osiyoliklarning qadimiy ajdodlari sak-massagetlar, yuechji, kangyuy (qang'ar),
usun va boshqa elatlar tilga olinadi. Shularning ichida eng katta elat saklar juda keng hududni -
Tyan-Shan va Pomir etaklaridan Kaspiy dengizi sohillarigacha bo'lgan yerlarni egallagan, ularning
eng zich joylashgan yeri Sirdaryo havzasi bo'lgan.
Shuni alohida qayd qilish lozimki, Qadimiy Baqtriya va Xorazmda yashagan hozirgi tojik,
o'zbek va qisman turkmanlarning qadimiy ajdodlari asosan, eroniy tillarning o'ziga xos sharqiy
shoxobchasi va qisman turkiylashgan sak yoki skif tillarida gaplash-ganlar. Umuman, massaget
qabilalari konfederatsiya (birikma)siga quyidagi elatlar kirgan: Qadimgi Sirdaryo havzasida,
Amudaryoning sharqiy o'zanlari bo'yida va Qoraqumda yashovchi apasiaklar; Sirdaryo o'rta
oqimida joylashgan daxato'xarlar; taxminan Zarafshonning quyi qismi va Amudaryoning o'rta
oqimida yashagan darbeklar; Nurota tog'larida o'rnashgan sakaravaklar; Sirdaryoning o'rta oqimida
Tyan-Shangacha cho'zilgan usunlar hamda qadimgi davrlarda xorazmiylar kirgan. Yunon va rim
manbalarining makedoniyalik Iskandarning yurishlaridan keyin bergan xabarlariga qaraganda
mazkur qabila (elat)larning saklar deb umumiy nomlanishi tasodifan bo'lmay, ularning til jihatdan
bir etnik jarayon bilan bog'liq ekanligini tasdiqlaydi.
O'sha manbalar bu davrda vohalarda yashovchi xalqlar bilan dashtdagi chorva qabilalari
o'rtasida etnik va madaniy jihatdan uncha farq bo'lmaganligini ko'rsatadi. Masalan, Strabon
xorazmiylar sak-massagetlar turkumiga kiradi, qadimgi so'g'diylar va baqtriyaliklar turmush tarzi va
xulq-atvori bilan o'zaro farqlanmaydi, deydi. Topilgan rasmlarga qaraganda xorazmiylar,
baqtriyaliklar va so'g'diylarning kiyim-kechaklari, bosh kiyimlari, qurol-aslahalari bilan saklardan
hech farqi yo'q. Vohadagi elatlar saklar bilan deyarli bir tilda gaplashganlar. Etnik jihatdan
dehqonchilik vohalarida joylashgan elatlardan Amudaryoning yuqori havzasidagi xorazmiylar,
Gurgan quyi oqimidagi girkanlar, Kopettog' etaklaridagi umumiy nomdagi parfiyanlar, Murg'ob
havzasidagi marg'iyonlar, Zarafshon, Qashqadaryo va Surxondaryo vodiylaridagi so'g'diylar,
farg'onaliklar (qadimgi parikanlar) va baqtriyaliklar tarixiy manbalarda tilga olinadi. Yuqori
Amudaryoning ikki sohilidagi barcha elatlar mil. avv. I ming yillikning o'rtalarida, arxeologik
kashfiyotlarga qaraganda, yuksak madaniyatli irrigatsiya va qurilish inshootlarini, hunarmandchilik
va harbiy san'at sirlarini egallagan, zo'r ma'naviy qadriyatlarni yaratgan etnoslar sifatida hatto
qo'shni davlatlarga o'z ta'sirini o'tkazgan.
Nihoyatda rang-barang elat va xalqlar Afrika va Amerika qit'alarida ham ming yillar
davomida Markaziy Osiyoning etnosla-ri singari murakkab etnogenetik jarayonlarni boshidan
kechirganlar. Mazkur jarayonlar ham muayyan tartibga solib turkumlashni talab qiladi. Dastavval
etnoevolyutsion va etnotransformatsion o'zgarishlar mohiyatini bilib olish zarur. Hozirgi davrda
etnik jarayonlarni
Do'stlaringiz bilan baham: