O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

«sotsiogenez»,
ya'ni ilkjamiyatlarning paydo bo'lishi bilan 
bog'liq holda 
etnogenetik
muammolarni birgalikda hal qilishni taqozo etadi. 
Hozirgi fanda qabul qilingan umumiy konsepsiyaga binoan etnogenetik jarayon zamonaviy 
odamning 40 ming yillar muqaddam shakllanish davri bilan bog'liq. Ammo haqqoniy genezis 

---

to'g'risidagi ma'lumotlar neolit davriga oid bo'lib, bu vaqtda urug'-5r qabilachilik munosabatlari 
shakllanib tugagan edi. Agar odamzodning yagona markazda paydo bo'lganligi to'g'risidagi gi-
poteza (faraz) rost bo'lsa, insoniyat tarixining boshlanishida odam-,|; lar guruhi irqiy, etnik, ijtimoiy 
va boshqa jihatdan bir xilda bo'lganligi shubhasiz. Keyinchalik odamlar soni ko'paygan sayin yuz 
ming yillar davomida boshqa geografik va iqlimiy mintaqalarga ko'chishi, o'zaro uzoqlashishi 
natijasida dastlabki antropologik va etnik belgilari o'zgarib ketgan. Bunday jarayon tilga ham 
taalluqli markazdan uzoqlashgan sayin nafaqat etnik tuzilishi balki dastlabki ip so'zlashuv tillari 
ham o'zgara boshlagan. Oqibatda, S.P. Tolstovning iborasi bilan aytganda, bir markazdan chiqqan 
etnoslarning ilk jamiyat paydo bo'lishi bilan shakllangan umumiy tillari odamlarning boshqa 
joylarga ko'chishi jarayonida asta-sekin uzoqlashib bir-biriga singib «dastlabki uzluksiz tillar 
zanjirini» yaratgan. Shuning uchun ham bir markazdan chiqib butun jahonga tarqalgan liar xil 
tillarda ba'zio'xshashyokiyaqinso'zlar hozirgacha ko'puchraydi. Bunday jarayonda umumiy tillardan 
chiqqan shevalar, ba'zan yangi tillar ham paydo bo'la boshlaydi. Ayniqsa, mahalliy tub aholi soni 
ko'paygan sari etnogenez jarayoni urug', qabilalararo aloqani kuchaytirib, ularning etnik birliklari 
ayrim elat yoki xalq shaklida muayyan hududda paydo bo'lishiga, umumiy xo'jalik, iqtisodiy, 
ijtimoiy va boshqa manfaatlar zaminida rivojlana boshlashiga turtki beradi. 
Insoniyat tarixining ilk davrlarida etnogenez jarayoniga ba'zan bosqinchilik urushlari bilan 
birga sodir bo'lgan ommaviy migratsiya (ko'chishlar), ayrim etnik guruhlarning aralashib ketishiga, 
yoki yirik etnoslarga mayda urug'-qabilalarning singib ketishiga sabab bo'lgan. Ko'chish oqibatlari 
turli xilda namoyon bo'lgan. Masalan, etnoslarning ayrim qismlari ilgari bu yerga o'zlashtirilgan 
yerlarga ko'chib borib mahalliy aholi bilan aralashib ketgan. Ko'riq va bo'z yerlarga ko'chib o'zligini 
saqlab yangi elat yoki xalq (etnos) sifatida ko'payishgan. Xususan, Amerikani kashf etilishidan 
ilgari bu yerga qadimiy osiyoliklarning ko'chib kelishi natijasida hindi qabilalarining paydo 
bo'lishi, so'ngra ular bilan kelgindi yevropaliklarning katta migratsiyasi oqibatida aborigen (tub) 
aholining aralashib ketishi juda ko'p yangi etnoslar - meksikaliklar, kolumbiyaliklar, peruliklar, 
chililiklar, braziliyaliklarm yuzaga keltirgan.
Etnogenez jarayonida barcha zamonlarda etnoslarning shakllanishi va rivojida til 
belgilovchi, muhim unsur bo'lib xizmat qilib kelgan. Lingvistlar bilan bir qatorda etnologlar 
tillarning qarindoshligini odatda etnoslarning qarindoshligi deb hisoblaydi-lar. Shuning uchun ham, 
xalqlarning ko'chishi oqibatida turli tillar o'zaro yaqinlashib, aralashish ro'y beradi va bunday 
hodisa ilk jamiyat va davlatlarning paydo bo'lishi jarayoni bilan bog'liqligi aniqlangan. Albatta, 
mazkur jarayon tarixiy hodisa bo'lganligi tufayli etnogenez etnik birlik shakli - qabilaviy tuzumdan 
boshlanadi va bu tuzum xronologik jihatdan neolit davrida to'la shakllangan.
Yangi etnosning paydo bo'lishi ham asli mahalliy aholi (aborigen) bilan kelgindi (superstrat) 
etnik guruhlarning sintezi (qo'shilishi) natijasida yuzaga keladi. Tarixdan ma'lumki, bunday sintez 
nihoyatda xilma-xil bo'lib, ayniqsa, bir-biridan farqli turli elatlarning yaqinlashuvi natijasida ro'y 
bersa uzoq muddatda va har xil yo'nalishda bo'lib o'tadi. Shuning uchun xalqlarning kelib chiqishi 
va shakllanishi masalasiga har tomonlama yondashish zarur, ayniqsa, etnogenez muammosini 
tilning, madaniyat zamini, jismoniy tuzilishi, etnik ong va o'zini anglash kabi jihatlarini, o'zgarish 
jarayonlarini jiddiy o'rganish talab qilinadi. Jumladan, bir tilning ikkinchi til ustidan g'alaba 
qozonishi yoki aralashib ketishi sabablari va omillarini aniqlash juda ham muhim. Albatta, etnik 
guruhlarning yaqinlashuvi yoki birlashuvi ularning yozuv madaniyatida o'z aksini topadi. Chunki. 
yozuvsiz elatlarning etnik shakllanishida tez sur'atlarda tillar integratsiyasi amalga oshadi. Bunday 
holatda diniy va xo'jalik omillargina hal qiluvchi rolni o'ynashi mumkin. 
Etnoslarning tarixiy-madaniy aloqalarini o'rganishda tillarning geneologik klassifikatsiyasi, 
til oilalari va guruhlarga bo'linishi va yaqinligi muhim ahamiyatga ega. Chunki til ko'rsatkichi etnik 
qadriyatlarning noyob durdonasidir. Jonli tillarning qadimiy shakllarini o'rganish, so'z boyligi 
(fondi) va grammatik tuzilishi orqali etnogenetik jarayonlarni aniqlash imkoni tug'iladi. Yozuvi bor 
xalqlarda mazkur xususiyatlarni aniqlash imkoni katta.
Etnogenez masalalarini hal qilishda barcha etnoslarda boy geografik nomlar 
(etnotoponimiya), ismlar (onomastika), qadimiy elat va xalqlar nomlari (etnonim), og'zaki ijod 
namunalari ham muhim manba bo'lib xizmat qiladi. Hatto odamlar yoki hayvonlarga beriladigan 

---

ism va laqablarda etnik guruhlarning nomlarini uchratish mumkin. Masalan, Sibirda, Osiyoning 
ko'p qismida, Kavkazda daryolar, tog'lar, vohalar, cho'li biyobonlarda qadimiy etnik nomlar 
hozirgacha saqlangan. 
Barcha xalqlarning folklor namunalarida: afsona va ertaklar-da, doston va rivoyatlarda, 
musiqa va xoreografiyada, amaliy san'at naqshlarida eng qadimiy etnoslar bilan bog'liq ma'lumotlar, 
etnonim va toponimlar, etnogenetik muammolarni yechishda qimmatbaho manba bo'lib xizmat 
qiladi. Uy qurilishida va ro'zg'or buyumlarida, har xil yo'nalishlardagi xilma-xil naqsh hamda 
belgilar hozirgi etnoslarning etnogenetik ildizlarini aniqlashga yordam beradi. 
Tabiiy geografik va iqlimiy sharoitga moslashgan moddiy madaniyatni belgilovchi omillar, 
ya'ni, uy qurish uslubi, bezak va kiyim-kechak, oziq-ovqat va idish-tovoqlar ham arxeologik 
qazilmalardan topilgan namunalar bilan hozirgacha saqlanib kelgan etnos va etnik guruhlarning 
etnogenetik tarixini tiklashda muhim manba hisoblanadi. 
Agar ijtimoiy va oilaviy tuzum masalalari bilan bog'liq etnografik hujjatlarga murojaat 
qilsak, undagi an'anaviy va hozirgi davrdagi munosabatlarning mohiyatini yechib, nihoyatda 
qiziqarli etnogenetik xulosalar chiqarish mumkin. Masalan, barcha etnoslarning hozirgi maishiy 
turmushida ibtidoiy jamoatchilik an'analari, oilaviy munosabatlarda, nikoh va bola tarbiyasida eng 
qadimiy qadriyatlar mavjudligining guvohi bo'lamiz. Bunday etnografik ma'lumotlar uzoq 
o'tmishda yashagan etnoslarning ijtimoiy va oilaviy tuzumidagi qadimiy rishtalarini aniqlabgina 
qolmay, balki ularning etnik xusu-siyatlarini bilish orqali ba'zi etnogenetik muammolarini hal 
qilishda asqotadi. Ayniqsa, oilaviy-maishiy marosimlarda, o'lim va dafn qilish kabi konservativ 
udumlarda qadimiy odatlar hozirgacha yaxshi saqlangan
7
. 
Arxeologik kashfiyotlar, etnologik va etnolingvistik, paleantro-pologik va antropologik 
tadqiqotlar jahon xalqlarining etnogenetik jarayonlarini o'rganishga keng imkoniyatlar yaratib berdi. 
Kompleks uslubga asoslangan mazkur yo'nalishlar ayrim mintaqalarda etnogenez muammolarini 
to'g'ri va jiddiy hal qilishda eng muhim omil bo'lganligini Markaziy Osiyo misolida aniq ko'rish 
mumkin. Keyingi davr ichida o'tkazilgan tadqiqotlarga qaraganda mintaqa-da bir necha ming yillar 
davomida murakkab etnogenetik jarayon-lar kechgan, katta migratsiyalar ro'y bergan, asrlar osha 
chegaralari o'zgarib turgan o'ziga xos muayyan xo'jalik-madaniy tiplar, tarixiy etnografik joylar va 
etnik birikmalar, xalq va elatlar yuzaga kelgan. 
Eng qadimiy madaniyat o'choqlaridan hisoblangan Markaziy Osiyo va bepoyon Yevroosiyo 
dashtlarida eramizdan avvalgi III ming yillikda hind-yevropa til turkumiga oid tillarda gapiradigan 
juda ko'p ko'chmanchi qabilalar va o'troq elatlar yashagan. Ural tog'laridan Hind daryosigacha keng 
hududda yashagan mazkur qabi-la va elatlar faqat tili jihatdangina emas, xo'jalik faoliyati, 
madaniyati, kelib chiqishi jihatidan ham umumiy birlikka ega bo'lganligi aniqlangan. Bu etnik 
guruhlarning o'sha davrda o'zlari-ni «oriy» (ya'ni bir urug' odamlari) deb atagan qismlari qo'shni 
xalqlar tarixida muhim rol o'ynagan. Daryo qirg'oqlarida yashov-chi «oriylar» dehqonchilik, tosh, 
mis va jez qurollar ishlab chiqarish bilan shug'ullangan bo'lsa, ko'chmanchi «oriylar» chorvachilik 
bilan shug'ullanganlar. 
Eramizdan avvalgi II ming yillik oxirlarida jez (bronza) davrida fanda skif-sarmat, sak-
massaget nomi bilan mashhur mazkur ko'chmanchi va yarim o'troq hind-eron qabilalarining bir 
qismi Qozog'istonga, Markaziy Osiyoning shimoliy qismiga joylashib, o'ziga xos yuksak madaniyat 
yaratganlar. So'g'diyona, keyinchalik ko'hna Xorazm, Marg'iyona va Baqtriyada yashovchi o'troq, 
dehqonchilik bilan shug'ullanuvchi, qadimiy tillarda gapiruvchi xalqlar bilan yaqin aloqada bo'lgan 
sak-massagetlar butun Yaqin va Markaziy Sharqni larzaga keltirib turgan. Gerodot va boshqa 
ko'pgina qadimgi yunon mualliflari ta'riflagan, buyuk Firdavsiyning o'lmas «Shohnoma»sida, jahon 
madaniyatining ajoyib durdonalaridan biri «Roland haqida qo'shiq» nomli fransuz eposida tilga 
olingan «U dashtu biyobon Ossiana yurtining xudoga ishonmagan qabilasi» asrlar davomida 
mashriqdan mag'-ribgacha qo'shni davlatlarga o'z ta'sirini o'tkazib kelgan.
7
Этнология. Учебник. Под.ред.Г.Е.Маркова и В.В.Пименова М.1994.С.74. 

---

O'sha davrdagi skif-sarmat va sak-massaget qabilalari temirdan har xil mehnat qurollari 
hamda yaroq-aslahalar - xanjar, bolta, nayza, o'q-yoy uchi, xilma-xil badiiy bezaklar, katta 
g'ildirakli uch-to'rt ot qo'shiladigan og'ir aravalar va harbiy yurishlarda ishlatiladigan yengil aravalar 
yasaganlar. Ular hatto chidamli yangi ot turlarini parvarish qilganlar, ilg'or urush aslahalariga ega 
bo'lganlar. Bepoyon Yevroosiyo dashtlarining u yer, bu yerida uchraydigan juda ko'p tepaliklarda 
dafn qilingan qabila boshliqlari va harbiy laming dabdabali qabrlarini qazish, tekshirish natijalari 
skif-sak-massaget qabilalarining yuksak madaniyatga va qudratli harbiy kuchga ega bo'lganligini 
ko'rsatdi. Qabrlarda jasad bilan ko'milgan turli harbiy qurollar, bezakli yugan va egarlar, aravalar, 
bejirim naqshli sopol buyumlar, go'zal haykallar, tilla-kumush, qimmatbaho duru javohirlardan 
ishlangan zargarlik buyumlari bunga yorqin dalildir.
Shunisi qiziqki, sak va skif-sarmat tepaliklarida topilgan buyumlar, ot-arava, tuya, qo'chqor, 
ilon va boshqa afsonaviy maxluqlar tasvirlangan rasm va haykallar o'tgan asrning oxirlarida Janubiy 
Tojikistonda kashf etilgan mashhur «Amudaryo xazinasi» deb nomlangan buyum va bezaklarga, 
keyingi Ahmoniy, makedoniyalik Iskandar va Kushon davlati davriga oid topilmalarga o'xshab 
ketadi. Janubiy Qozog'iston tog' bag'irlarida va O'zbekistonning ko'p hududlarida qoyatoshlarga 
o'yib chizilgan ibtidoiy rasmlarda ham ot-tuya qo'shilgan aravalar, har xil hayvonlar - tuya, tog' 
echkisi, qo'chqor va boshqa g'alati maxluqlarning tasvirlanishi uzoq o'tmishda markaziy 
osiyoliklarning ma'naviy madaniyati bilan Yevroosiyo dashtlarida yashagan qabilalar madaniyatida 
qandaydir umumiyhk, yaqinlik mavjudligidan dalolat beradi. Turkmaniston, O'zbekiston va 
Tojikistonning Janubiy tumanlarida topilgan Jayhun madaniyati, Qoratepa, Oltintepa, Ayritom, 
Dalvarzintepa, Fayoztepa, Xalchayon, Nomozgohtepa, Yalong'ochtepa, yaqinda topilgan Axsikent 
va boshqa yodgorliklar-da qilingan ajoyib kashfiyotlar ham bu fikrni tasdiqlaydi. 
Qazilmalarda topilgan buyum va bezaklarda ko'p uchraydigan afsonaviy tasvirlar, ayrim 
xudolarning timsolini ifodalovchi haykal va rasmlar uzoq o'tmishdagi ajdodlarimizning diniy 
e'tiqodlari, urf-odatlari to'g'risida mulohaza qilishga imkon beradi. Har xil idishlar, xanjar va pichoq 
dastalari, bilaguzuk va isirg'alar, to'g'nag'ich va to'g'alarga yasalgan echki va qo'ylar, qanotli 
qo'chqorsimon yoki otsimon maxluqlar, yarim odam, yarim ilon yoki sher shaklidagi afsonaviy 
siymolar, tamg'a va muhrlardagi har xil qush va hayvonlarning tasvirlari oddiy san'at namunasi 
bo'libgina qolmay, balki ilk din shakllari, chunonchi totemizm va fetishizm bilan bog'liq tasavvurlar 
mahsulidir. Asosan dehqonchilik bilan shug'ullanuvchi markaziy osiyoliklar miloddan oldingi III-II 
ming yilliklarda yaratgan xilma-xil qush va hayvonlarning obrazlari (Qadimgi Mesopatamiya, Elam 
va Erondagi singari) albatta, muayyan zoomorf, ya'ni hayvonsimon tasvirlar mavzuiga bog'liq , 
dunyoqarashning aksidir. 
Tarixiy ma'lumotlarga qaraganda, Yevroosiyo dashtlarida 
 
yashovchi hind-yevropa 
aholisining xo'jalik, harbiy va madaniy hayotida miloddan avvalgi II ming yillik o'rtalariga kelib 
jiddiy etnogenetik va ijtimoiy o'zgarishlar yuz bergan. Tabiat o'zgarishi (havoning sovushi) va 
boshqa ba'zi sabablarga ko'ra o'sha davrda son-sanoqsiz dasht qabilalari harakatga kelgan. Yuqorida 
qayd qilingan «oriylar» nomi bilan ma'lum hind-eron jamoasi ikkiga bo'linib, katta bir qismi 
Kavkaz tog'lari ustidan Old Osiyoga ko'chib o'tadi. Bu yerda ular mahalliy elatlarga otni parvarish 
etish va aravada jang qilish usulini o'rgatib, o'zlari tub aholi bilan aralashib, tarix sahnasidan 
yo'qolib ketganlar. Ularning Markaziy Osiyo shimolida yashagan ikkinchi qismi miloddan avvalgi 
II ming yillikning ikkinchi yarmida janubdagi tog' dovonlaridan asta-sekin oshib, Shimoli-g'arbiy 
Hindiston, Go'mal, Svat va Gandxaraga ko'chib joylashganlar. Bu «buyuk ko'chish» natijasida 
mazkur qadimiy etnik guruh bosib o'tgan yo'lda hozirgacha qadimiy skif-sarmat qabristonlari, otlar 
dafn qilingan mozorlar, aravalar surati solingan tog' qoyalar uchraydi. Shubhasiz, mazkur qabilaviy 
birikmalar ancha uyushqoq tashkilotlarga ega bo'lib, o'zida ilk davlatchilik ko'rinishlarini zuhur 
etgani bilan muhim ahamiyatga ega.