O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi davlat universiteti

BIRINCHI INGLIZ - AFG’ON URUSHI.
Buyuk Britaniya va Afg’oniston o’rtasida ziddiyatlar birinchi ingliz-afg’on (1838-1842) urushini keltirib chiqaradi. O’z navbatida inglizlar amir Do’stmuhammadhonning o’rniga o’z “odamlari Shujoulmulkni taxtga ko’tarib Afg’onistonni shu yo’l bilan qaram qilib olmoqchi edilar.
Inglizlarning bosqinchilik intilishlari amir Do’stmuhammadhonni tashvishga soldi va u bu intilishlarga zarba berishda Rossiya va Eronda yordam olishga umid bog’lab, ular bilan deplomatik aloqalar o’rnatdi. Ammo Rossiya yaqin Sharq masalalari bilan band bo’lganligi tufayli Afg’oniston masalasida Angliyaga yon bosdiva Afg’oniston bilan diplomatic aloqalar o’rnatishga to’sqinlik qildi.
Birinchi inliz-afg’on urushida Angliya harbiy jihatdan ancha ustun ekanligiga qaramay, muvaffaqiyat qozonolmadi. Chunki Afg’onlar Ingliz bosqinchilariga qarshi milliy mustaqillik, umumxalq urushini olib bordilar. 1841 yili Shujoulmulk o’ldirildi. Inglizlar tor-mor qilindi. Pirovardida Angliya Afg’oniston bilan sulh bitimini imzolashga va bu davlatning milliy mustaqilligini tan olishga majbur bo’ldi.
Amir Do’stmuhammadhon 1840-1860 yillar davomida Afg’oniston hududini Qndahor, Hirot,Balx, Qunduz, Andxoy va Hilm muzofotlarini bosib olish hisobiga ancha kengaytirildi. Uning vafotidan so’ng taxtga o’g’li Sheralixon (1863-1879) o’tirdi.
Rossiyaning O’rta Osiyoni bosib olishi , Angliyaing O’rta Sharq jumladan, Afg’onistonga suqilib kirishi xalqaro vaziyatni ancha keskinlashtirdi. Rossiya va Angliya o’rtasidagi mustaqil Afg’oniston hukumati qatnashtirilmagan muzokaralar (1869-1873) natijasida Afg’oniston va chor Rossiyasi chegaralari Amudaryo sohillari bo’ylab belgilanadi.
IKKINCHI INGLIZ - AFG’ON URUSHI.
1878 yilda inglizlar Afg’onistonga yana hujum qildi. Sheralixonning o’g’li yoqubxon (1878-18800 taslimchilikdan iborat Gandamak bitimini imzoladi. Unga ko’ra Afg’onistonning tashqi siyosati Angliya nazorati ostida bo’lishi lozim edi. Bunga qarshi Qobulga Afg’on qoshinlari va aholi 1879 yilda qo’zg’alon ko’tardi. Ingliz rezindensiyasi egallandi. Inglizlar qaytadan Qobulga hujum qildilar. Amir Yoqubxon ularga asir tushdi. G’azablangan xalq va qo’shinlar undan yuz o’girdilar va partizanlik urushi boshlandi.
1880 yil boshida qo’zg’alonchilarga bosh bo’lgan Dostmuhammadhonning nabirasi Sardor Abdurahmon qo’shinlari Qobulni o’rab oldilar. Abdurahmon inglizlari yengib, Shimoliy Afg’onistonda (Afg’on Turkistonda) hukumron bo;ib oldi. Shu asmoda, siyosat maydoniga Sheralixonning o’g’li Ayubxon chiqdi.
U 1880 yil yozida Mayband yonida inglizlarni tor-mor qilib Qandahorni egalladi. Shundan so’ng inflizlar asosiy kuchlarini olib kelib janga tashladilar . Ayubxon yengilib Hirotga chekindi. Ammo Abdurahmon boshliq aholi va Afg’on qo’shinlari inglizlarni ham chekinishga
majbur qildi. Ular Qandahorni tashlab chiqdilar. Shunday qilib ikkinchi ingliz-afg’on urushi inglizlarning mag’lubiyati bilan tugadi.
Endi Abdurahmon Ayubxon bilan “hisob-kitob” qilishi kerak edi. 1880 yil kuzida Hirot yaqinida bo’lib o’tgan jangda Abdurahmonning qo’li baland keladi. Amir Abdurahmon (1880-1901) Afg’oniston hukumdori bo’lib qoldi.
Ammo Amir Abdurahmon ham ba’zi masalalarda inglizlarga yon berishga majbur bo’lgan, masalan 1893 yildagi Dyurand bitimi bilan u Afg’oniston janubida inglizlar ustunligini tan olgan.