О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyоt instituti

Uglerod va doimiy qо’shimchalarning pо’lat xossalariga ta‘siri 
Tarkibida 2,14 % gacha uglerodi bо‟lgan temir - uglerod qotishmalari uglerodli 
pо‟latlar 
deb ataladi. 
Uglerodli pо‟latlar tarkibida ugleroddan tashqari kremniy, marganes, oltingugurt, fosfor, 
azot, kislorod, vodorod kabi elementlarning qо‟shimchalari bо‟ladi va ular 
doimiy 
qо‟shimchalar 
deb ataladi. Ular foydali (marganes, kremniy) va zararli (S, P, N, O, H) 
qо‟shimchalar guruhlariga bо‟linadi. 
Uglerod - asosiy qо‟shimcha sanaladi. Uglerod pо‟latning mexanik xossalariga kuchli 
ta„sir kо‟rsatadi (11 - rasm). 
Tarkibida uglerodning ortishi bilan pо‟latning qattiqligi (НВ), mustahkamligi (

в
) ortib 
boradi, zarbiy qovushoqligi (а
н
), hamda plastikligi (

,

) esa kamayadi. Shuningdek, issiqlik va 
elektr о‟tkazuvchanligi, magnitlanish xususiyatlari ham kamayadi.
Uglerod miqdori ortishi bilan pо‟latning kesib ishlanuvchanligi, toblanuvchanligi 
yaxshilanadi, payvandlanuvchanligi esa pasayadi. 
Zararli elementlar pо‟lat xossalariga salbiy ta„sir kо‟rsatadi. Bu qо‟shimchalar ta„sirida 
pо‟latning issiq va sovuq holatdagi mо‟rtligi ortadi, plastikligi va qovushoqligi kamayadi. 
Lekin ba„zi vaqtlarda pо‟lat tarkibidagi fosfor miqdori oshiriladi. Chunki, fosfor qо‟shilganda 
pо‟latni kesib ishlash osonlashadi, mis bilan birgalikda pо‟latning korroziyabardoshligini 
oshiradi. 
Оltingugurt 
- pо‟latda 
FeS 
holida bо‟ladi. U temir bilan 988
о
С
 
da suyuqlanadigan 
evtektika (
Fe + FeS
) hosil qiladi va pо‟lat kristall donlarining chegaralarida joylashadi. 
Bunday pо‟latlar qiziganda mо‟rt bо‟lib qoladi. Bundan tashqari oltingugurt pо‟latning 
plastikligini, zarbiy qovushoqligini, chidamliligini, payvandlanuvchanligini, korrozion 
mustahkamligini kamaytiradi. Pо‟latda oltingugurtning miqdori 0,05 % dan oshmasligi kerak. 

---

11 - rasm. Pо‟latning mexanik xossalariga uglerodning ta„siri. 
Pо‟lat uchun zararli hisoblanuvchi azot va kislorod elementlari pо‟lat tarkibida, asosan, 
oksidlar (