O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

4. Tumanlar va bulutlar. 
Tuman 
-
 
Havoning yerga yaqin qatlamida juda mayda suv 
tomchilari yoki muz kristallarining yoki bo’lmasa bularning har ikkalasining to’planishiga
aytiladi. 
Tumanlar paydo bo’lish sharoitiga ko’ra xillari: 
1.
Radiatsion tumanlar
- yilning issiq davrida kechqurunlari va kechasi daryo, 
ko’l va pastqam yerlar ustida sokin, bulutsiz ob-havo sharoitida tushadi. Havo harorati shudring 
hosil bo’lish nuqtasidan pastga tushganda, unda suv yuzasi yoki zah yerlardan suv bug’larining 
kondesatsiyasi ro’y beradi.. 
2.
Advektiv tumanlar – 
iliq havo massasida u sovuq joyga borganda paydo bo’ladi. 
Bunda havo sovib, harorat shudring hosil bo’lish nuqtasiga yetadi va kondesatsiya jarayoni ro’y 
beradi. Bunday tumanlar dengiz qirg’oqlarida va sohilda joylashgan o’lkalarda ko’pincha kuzda 
iliq havo okeandan quruqlikka kirib kelganda tez-tez tushadi.. 
3.
Bug’lanish tumanlari- kuzda daryo va ko’llar ustida paydo bo’ladi. Sabab, daryo 
va ko’llar suv kuz havosidan iliqroq bo’ladi.. 
4.
Aralashish tumanlari – nomdagn ko’rinib turibdiki, harorati va namligi turlicha 
bo’lgan ikki hil havo massasining aralashishidan hosil bo’ladi. 
5.
Yonbag’ir tumanlari – toqqa ko’tarilayotgan havoning adiabatik sovishi natijasida 
paydo bo’ladi. 
6.
Shahar tumanlari – turli xil yo’l bilan paydo bo’lishi mumkin., biroq, ular hamma 
vaqt ham yonish natijasida ajralib chiqqan mahsulotlar kondesatsiyasi yadrolarining ko’pligi 
tufayli kuchayadi. London shahri tumanlari bilan mashhur. Bu yerda fog, ya’ni suv 
78
Strahler, Alan H, “Introducing physical geography”
.
2003, 124-128-b. (mazmun-mohiyatidan 
foydalanildi) 

---

91 
tomchilaridan iborat oddiy, biroq quyuq tuman bilan smog, tutuni turbalardan chiqqan tutun 
hamda avtomobillardan ajralib chiqqan gazlar aralash tuman bir-biridan farq qiladi. Smog 
tumanlari tushganda atrofdagi narsalarni butunlay ko’rib bo’lmaydi va hvo nihoyatda dim 
bo’lib, kishining nafasi qisadi.
Yer yuzasidan ma’lum balandlikdahavoning adabiatik sovishi, atmosferadagi namning 
kondesatsiyalanishi natijasida
bulutlar
hosil bo’ladi.. Bulut ham xudi tumanning o’zi, lekin 
tumandan ancha balandda hosil bo’ladi. 
Osmon gumbazining bulutlar bilan qoplanganlik darajasi 
bulutlilik
deyiladi. Bulutlilikni 
hisoblash uchun 10 balli sistema tavsiya qilingan. Bunda har bir ball osmon gumbazi 
maydonining 1/10 qismiga yoki 10% iga teng. Meteorologiya xizmatida umumiy bulutlilik bilan 
past bulutlilik alohida –alohida hisobga olinadi, chunki past bulutlar ko’p soya beradi va yog’in 
hosil qilishi mumkin.