O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

4.Zonaliknig davriy qonuni va zonalikning umumsayyoraviy tuzilish 
(modeli)- XX 
arning o’rtalarida A.AGrigorev va M.I.Budiko zonallik ta’limotini yanada rivojlantrib geografik
zonallikning davriy qonunini ishlab chiqishdi. Ular tomonidan issiq-lik va namlikning nisbatiga 
85
Strahler, Alan H, “Introducing physical geography”. 2003, 284-292- bet (mazmun-mohiyatidan 
foydalanildi), 2003. 

---

109 
qarab bir xil tabiat zonalarini turli iqlim mintaqalarida qonuniy qaytarilishini aniqlashdi, 
Masalan, o’rmon zonalari ekvatorial, subekvatorial, tropik, subtropik va mo’tadil mintaqada 
uchraydi. Xuddi shunday qaytarilishlarni boshqa tabiat zonalarida uchratish mumkin. Masalan, 
cho’l, chala cho’l va dashtlar ham tur-li mintaqalarda qaytariladi. Tabiat zonalarini turli 
mintaqalarda takrorlanishi issiqlik va namlik nisbatini takrorlanishi bilan bog’liq. Bunday nisbat 
issiqlik, yog’in, bug’lanish, tuproq namligi va boshqalarni nisbatini ifodalovchi koeffitsientlarda 
aniq ifodalanadi. M.I.Budiko geografik zonallikning davriy qonuni asoslash maqsadida 
qurg’oqchilikning radiatsion indeksi tushunchasini kiritadi. Mazkur indeks radiatsion byudjetni 
yoqqan atmosfera yog’inlarini bug’latishga sarflangan issiqlik miqdoriga nisbatidan iborat. 
Zonallikning umumsayyoraviy tuzilishi.Geografik zonallikni to’la tushunib olish uchun 
hamma joyi bir xil bo’lgan gipotetik materikda zonalarni joylanishini ko’rib chiqish muhim 
ahamiyatga ega. Gipotetik materikning hajmi yer yuzasidagi quruqlik maydoning yarmiga, 
shakli esa quruqlikning kengliklar buylab joylashishiga to’g’ri kelsin deb faraz qilinadi. Bundan 
tashqari gipotetik materikda tog’lar ham yo’q deb faraz qilinadi. Gipotetik materikning qiyofasi 
shimoliy yarim sharda Shimoliy Amerika va Yevrosiyo bilan Shimoliy Afrika, janubiy yarim 
sharda esa Janubiy Amerika, Janubiy Afrika va Avstraliyaga o’xshab ketadi. Gipotetik materikda 
tabiat zonalarini joylanishi geografik zonalarni Yer yuzasida tarqalishi aniq qiyofasini beradi. 
O’simliklar tuzilishi va hayot formalari. 
Botaniklar o’simliklarning tasnifini o’rganadi. Geograflar esa o’simlikoarni umumiy tarzda 
o’rganadi. Ular o’simliklarning ayrim turlariga e’tibor qaratishmaydi. O’simliklarning turlari 
xilma-xildir. Daraxlar, butalar va o’t o’simliklari shular jumlasidandir. Daraxlar, butalar ko’p 
yillikdir. Daraxlar yirik, butalar ulardan kichikroqdir. Lianalar nam ekvatorial o’rmonlarda 
o’suvchi va daraxlardan ozuqa oluvchi o’simli hisoblanadi. 
Dunyo tabiat zonalari ichida musson o’rmonlarning ahamiyati katta. Musson o’rmonlari 
tropik o’rmonlradn farq qiladi. Ularda asosan keng bargli daraxtlar o’sadi. Ular yilning 
qurg’okchilik hukmronlik qiluvchi qish mavsumida ko’pchiligi barglarini tukadi.
Savannalar Afrika va Janubiy Amerika matriklarida keng tarqalgan tabiat zonalari 
hisoblanadi. Ular o’rmondan o’t o’simliklar ga qarab almashinadi. Darxtlar siyrak o’sadi. 
Sababi qurg’oqchilik davrida ularning tuliq o’sishi uchun tuproq tarkibida namlik qolmaydi. 
O’rmonlar odatta ekvatorial o’rmon zonasi chegarasida tarqalgan. Sababi u yerlarda namlik 
yetarli. Ko’pchilik daraxtlar kserofit ya’ni qirg’oqchilikka chidamli hisoblanadi. Ayrim keng 
bargli daraxtlar musson o’rmonlar kabi qurg’oqchilik davrida barglarini to’kadi
86
.