XVI-XIX asrlarda Xiva va Qo‘qon xonligida hamda Buxoro amirligida kechgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayot masalalarini yoritishda ushbu davrlarga ya’ni xonliklar davri tarixiga oid birlamchi manbalar jumladan Rossiya elchilari hamda sayyohlarining esdaliklarini tanqidiy ravishda o‘rganish va tegishli ilmiy xulosa chiqarish muxim ahamiyatga ega. Tarixiy manbalarni o‘rganmasdan turib, bo‘lib o‘tgan tarixiy voqealar to‘g‘risida to‘g‘ri ilmiy xulosa chiqarish mumkin emas. Faqat asl manbalargina o‘sha davr voqealari tarixidan chuqur anglash imkonini beradi.
Shuni e’tiborga olganda Rossiyalik elchi va sayyohlarning esdalik hamda asarlari ushbu davr tarixiga oid muxim manbalar sirasiga kiradi. Chunki, sayyoh va elchilar o‘zlari ko‘rgan, so‘rab surishtirgan xodisa va voqealarni tafsilotlari bilan boricha bayon qiladilar. Rossiyalik tarixchilar ham o‘z asarlarini shu bois ko‘proq xonliklarga tashrif buyurgan sayyohlar va elchilarning axborotlari, esdaliklariga tayangan xolda yozganlar.
O`rta Osiyo davlatlarining XVIII-XIX asrlardagi tarixini o‘rganishda maxalliy manbalar bilan bir qatorda evropa muarrixlari va rus sayyohlari, savdogarlari va elchilarining esdaliklari ham muhim birlamchi manbalar sirasiga kiradi. O‘rta Osiyo xonliklari va ularning tarixi, axolisiga doir ma’lumotlarni biz yuqorida qayd etib o‘tganimizdek bu erga tashrif buyurgan rus sayyoh va elchilari juda ko‘p yiqqanlar.
XIX asrning boshlarida O`rta Osiyo xonliklariga tashrif buyurib, o‘z xotiralarini yozib qoldirgan mualliflardan tabiatshunos va vrach E.N. Eversian, ruxoniy Budrin esdaliklarini, Aleksandr Byornsning “Buxoroga sayohat” nomli asarini, elchi I. Vitkevichning “Qaydlar” nomli xotira kitobini hamda Butakov ismli injener, sharqshunos olim N. V. Xanikovlarning esdaliklarini alohida qayd etish lozim. Mazkur esdaliklardan xonliklar tarixining u yoki bu qirralarini yoritishda, ilmiy-tadqiqot ishlarida foydalanish o‘tmishni yanada teranroq tushinib etish imkoniyatini beradi.
Shunday qilib, o‘zbek xonliklari tarixiga doir rus va evropa sayyoh, savdogar va elchilarning esdaliklari muhim manba bo‘lib original xarakterga ega, ishonarli tarixiy manbalar qatoriga kiradi. E’tiborga loyiq tomoni shundan iboratki, bu manbalarda maxalliy xalq xayoti va turmushining maishiy tomonlari yaxshi yoritilgan. Biz maxalliy tarixnavislar asarlarida uchratmaydigan nodir ma’lumotlarni rus mualliflari esdaliklaridan topishimiz mumkin.
Xulosa qilib shuni aytib o‘tish kerakki, xonliklar xususan Xiva, Qo‘qon xonliklari hamda Buxoro amirligi tarixiga oid yevropalik hamda rus sayyoh, savdogar va elchilarining esdaliklari muxim manbalar sirasiga kiradi hamda ulardan tanqidiy ruhda, sinchkovlik bilan foydalanish davlatchiligimiz tarixini yoritib berishda katta o‘rin tutadi.
Biz ajdodlarimizning yorqin xotirasini asrab-avaylab, qalbimizda, yuragimizda abadiy saqlaymiz. Bukilmas iroda, fidoyilik va jasorat namunasini amalda namoyon etib, o‘z hayotini aziz Vatanimizning har tomonlama ravnaq topishiga bag‘ishlagan ustoz va murabbiylarimiz, zamondoshlarimiz bilan biz cheksiz faxrlanamiz.21
Do'stlaringiz bilan baham: |