O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qashqadaryo viloyati kasbiy ta'limni rivojlantirish va muvofiqlashtirish xududiy boshqarmasi dehqonobod tuman 1-son kasb-hunar maktabi

Qismaning boltlari va gaykalarining rez’balariga vazelin yoki solidol surtilishi lozim.
Qisma montaj qilingandan 8–10 kun o’tgach uning boltlarini yana bir bor tortib qo’yish tavsiya qilinadi, chunki simlar elastikligining kamayishi natijasida simlar orasidagi bosim birmuncha kamayadi, bu ular orasidagi kontaktning yomonlashuviga olib kelishi mumkin. Havo liniyasini simlarini chuvatishda temir yo’l izlarini, avtortransport harakati jadal bo’lgan tosh ko’chalarni, shuningdek qisqa muddatga ham ishini to’xtatib bo’lmaydigan aloqa liniyalarini kesib o’tishga to’g’ri keladi. Bunday hollarda simlarni chuvatish uchun vaqtinchalik o’tish qurilmalari quriladi.
Ishlab turgan havo elektr tarmoqlarining, kontakt tarmoqlarining, elektrlashtirilgan transport va ochiq podstantsiyalar yaqinida montaj qilinayotgan simlarni favqulodda bu elektr qurilmalarining tok o’tkazuvchi qismlariga tegib ketishini cheklaydigan ehtiyotkorlik choralarini ko’rgan holda simlarni chuvatish lozim.

Nazorat savollari
1Havo liniyalari qanday guruhlarga bo’linadi va bunday bo’linishga nima asos qilib olingan?
2Havo liniyalarining tayanch turlari va ularni o’rnatiladigan joylari bo’yicha gapirib bering?
3Tayanchlar qanday materiallardan, qaerlarda tayyorlanadi va jihozlanadi?
4Tayanchlar qanday ko’tariladi va o’rnatiladi?

Mavzu:Havo liniyalarining elektr o’tkazgichlar simlarini montaj dilish

Reja:
1. Havo liniyasining elektr o’tkazgich simlarini montaj qilish

2. Havo liniyasining elektr o’tkazgich simlarini montaj qilish sxemasi.


Kuchlanishi 1 kV gacha bulgan HLlari uchun, asosan, asosiy tavsiflari 1- jadvalda keltirilgan alyuminiy, pulat-alyuminiy va pulat siml'ar ish- latiladi.
KL larining simlarini montaj tsilish ishlari kompleksiga tsuyidagi- lar kiradi: KL sining trassasida
simlarni yoyish va simlarni ulash, kutarish, solk;ilanishini rostlash xamda simlarni izolyatorlarga mahkamlash.
Simlarni chuvatish va ulash
Simlar liniya buylab o’rnatilgan tayanchlarning ikkala tomonida chuvatiladi. Buxtadagi simni chuvatish uchun konussimoi parrak (vertushka- lar) (97-rasm,a) yoki kuchma stanoklar (97-rasm, b), trassata baraban- larda keltirilgan simlarni chuvatish uchun esa kismlarga ajraladigan barabanli kutargich (97-rasm,v) lardan foydalaniladi.
1- jadval. Kuchlanishi 1 kV gacha bulgan havo liniyalarini montaj qilishda ishlatiladigan simlarning tavsiflari

Simning marka si	Simning diametri. mm	1 km sim­ning ogir- ligi, kg		Simning KURI- lish uzunligi, m
A-16	5,1	44		6000
A- 25	6,3	68		5500
A- 35	7,5	95		4500
A-50	9,0	137		3500
A-70	10,6	188		2500
A-95	12,4	266		2000
A- 120	14|N	13		1500
AS- 16	5,4	62		3000
AS- 25	6,6	92		3000
AS- 35	8,3	128		4500
AS- 50	9,9	183		3000
AS- 70	11,6	296		2000
AS- 95	13,9	42		1400
AS- 120	15	524		1400
PS- 25	6.8	194
PMS-25	7,8	296
PS- 35	9,2	396
PMS- 35
PS-50	11,5	61		1500—3000
PMS- 50
PS- 70
PMS- 70
PS- 95	12,6	755
PMS- 95
POD- 4	4	3		500
PSO- 5	5	154		240
PSO- 6	6	222		230 .

E slatma. 1. Simlarning markalaridagi belgilar: A — alyuminiy, AS — pulat-alyumi­niy, POD—bir simli pulat, PS — oddiy pu­lax, kup simli pulat; PMS — kup simli, mis qoplangan pulat.
2. Jadvalda kuchlanishi 1 kV gacha bulgan KL da eng kup ishlatnladigan simlarning tav­siflari keltirilgan.Liniyaning uzunligi 0,5 km dan ortik bulmaganda va simlarning kesimi 50 mm² gacha bulganda, birinchi tayanchning yaqinida konussimoi parrak stanok yoki barabanli ko’targichda simli baraban liniyaning boshida o’r natiladi va simning uchidan markam ushlab oxirgi tayanchgacha, yahni liniya­ning oxirigacha tortib boriladi. Li­niya juda uzun bulganda bu moslama lar orka borti tushirilgan avtoma­shina kuzovida urnatiladi va mashi­na tayanchlar buylab harakatlangan sari sim yoyilaveradi, faqat simda sirtmoqlar («barashkalar») hosil . bo’lmasligi kuzatib boriladi. Simni chuvatish bilan bir vakdda uni dis­ket bilan ko’zdan kechirib boriladi. Bunda ayrim uzilgan tomirlar va katta ezilgan joylar va boshqa nukson- lar bor-yukligi aniklanadi. Simda

1-rasm. Simlarni chuvatish uchun moslamalar:
a — konussimon yogoch parrak, O’Yak metall ustunlarn bor ajraladivts gan chuvatish stanogi, o — ajraladigan, barabanli chuvatish ko’targichi; 1 — konus, 2 — krestovi­na, 3 — rama, 4 — metall ustuncha, 5 — baraban, 6 — shtangalar,
7 — dastalar, 8,9 — yon va tayanch rolnklarl Yu — baraban valini tutib turgichi.

aniqlangan nuqsonli joylar moy buyoq bilan belgilanadi, keyin simni tayanchga kutarishdan oldin bu nuqsonlar bartaraf etiladi.
Agar ish joyiga sim domkratlarda urnatilgan barabanda keltirilgan bo’lsa, uni avtomashinadan ol- masdan chuvatiladi, buning uchun ol­din baraban kuzov taxtasidan domkratlar va baraban uqidagi teshikdan utkazilgan truba yordamida 10— 15 sm kutariladi. Avtomashina harakatlanmasdan oldin barabandan chuvatilayotgan simning uchi anker ta­yanchga maxkam boglanadi, undan HL ning trassasi yunalishida keyingi tayanchlar tomon simni chuvata boshlanadi. Agar sim yetarli uzunlikda chuvatilmagan bo’lsa, unga uxshash konstruktsiyali, markali va kesimli boshqa barabandagi sim ulanadi.
Kuchlanishi 1 kV gacha bulgan larida simlar bir-biriga burab; bandajlash yuli bilan; ovalsimon ulagichda (gilg’zada) simlarning sirtmoqlangan uchlarini presslab va payvandlab; simlarning uchini uchma- uch payvandlab, undan keyin ularni ch shunt bilan birga ikkita alohida Xulagich larni ustma-ust quyib, ulagich gilg’­zada presslab, simlarni boltli kismalar bilan ulanadi.
Simlarning uchlarini bir-biriga burab ulash (2- rasm, a) bir simli pulat va bimetall simlarni ulashning eng oddiy usulidir, bunda sim­larning uchi 180—200 mm uzunlikda ustma-ust quyiladi, keyin ularni ulanadigan qismining o’rtasidan yas­en jagliombir bilan qisib, birinchi simni ikkinchisiga omburning ung va chap tomonlarida), o’ramlarni bir- biriga zich joylashtirib o’raladi.
Bandajlash (2- rasm, b) usulidan bir simli simlarni ulashda foydalaniladi. Simlarning uchlari to’g’ri burchakli qilib bukiladi va kesimlariga qarab ularni 80—120 mm uzunlikda bir-birining ustiga qo’yiladi. Keyin ulanadigan simlarning biriga 1,5 mm li ruxlangan yumshoq simdan 5—6 o’ram uraladi va shu sim bilan ulanadigan simga bandaj o’ray boshlanadi. Ulanadigan qchemning .hammasini o’ramlar bilan qoplab o’lanadigan ikkinchi simga ham 5—6 uram o’raladi. Tayanchlar oralig’i katta bo’lganda mis simlarning ulanish pishiqligini oshirish uchun






2-rasm. Kuchlanshii I kV gacha bulgan simlarni ulash:
a — burab ulash, b — bandaj bilan boglab, v — gilg’zada presslab va sirtmodda payvandlash yo’li bilan, g— simlarni shunt bilan birga presslash yo’li bilan, d — uchma- uch payvandlash va gilg’zada presslash yo’li bilan, ye — gilg’zada ustma- ust qo’yib presslash yo’li bilan, j — boltli disma yordamida.

bandajni POS-ZO yoki POS-40 kav- shari bilan kavsharlanadi.

Ovalsimon gilg’zada ulash (2- rasm, v) usuli kup simli alyuminiy simlarni ulashda qullaniladi. Ulash uchun simlarni ularning kesimlariga qarab tanlangan gilg’zaga kiritiladi va ularni bir-birining qarshisiga, simlarning uchlari gilg’zaning qarshi tomonidagi (chiqish) teshigidan chiqa- digan qilib itariladi, sungra gilg’za presslanadi, simlarning bush uchlari esa sirtmoqda uchma-uch payvandlanadi.
Simlarni ikkita gilg’zada shunti bilan birga presslab ulash (2- rasm, g) usuli asosan, kesimlari 70 mm² va undan katta bulgan kup simli alyu­miniy simlarni montaj qilishda qo’llaniladi. Gilg’zalar presslash mexanizmlarida presslanadi.Simlarni oldindan uchma-uch payvandlab ovalg’ gilg’zalarda ulab, keyin gilg’za va simlarni quymasi bi­lan birga presslash yo’li bilan ulash (2- rasm,d) usuli ko’pincha III va IV darajali muz doplat rayonlarida joylashgan va liniya simlariga katta shamol nagruzkalari tahsir
bo’lishi mumkin bulgan, tayanchlarning oralidlari katta bulganda, ularning urtasida larining kup simli simlarini montaj qilishda qullaniladi.
Simlarni ovalg’ gilg’zada ustma- ust o’uyib presslash yuli bilan ulash (2- rasm,e) eng oddiy usul hisobla nadi, bu usul kesimlari 16—50 mm² li kup simli simlarni montaj qilishda qo’llaniladi. 2- rasm, a, b, v, g, d, ye da keltirilgan ulash usullari ning tayanchlari oraligida sim­larni ulashda qo’llanishi mumkin.
Gilg’zalar va metallar bir xil metalldan nshlangan bulio’i kerak: mne gilg’zalar (SOM)—mis simlar uchun; alyuminiy gilg’zalar (SOA) — alyuminiy simlar uchun; pulat gilg’­zalar (SOS)—pulat simlar uchun.
Ochiq kup tomirli simlarni bolt­li qismalar yordamida ^am tutashti- rish mumkin. Boltli tsismalar (2- rasm, j) bilan simlarni faqat tayanchlarda va svmlarga mexanik yuklama tahsir etmaslik sharti bilan ulashga yo’l qo’yiladi. Boltli qisma gaykalari bor ikkita yoki uchta (simlarning kesimlariga) ruxlangan bolt va buylama ariqchasi bor ikkita plashkadan iborat. Qismada lozim bulgan kontaktna tahminlash uchun plashkalar tutashganda xosil buladigan tegyikning diametri ulanadigan simlarning diametridan kichikroq bulishi lozim.
Qismalarni montaj qilishda, simlarni ulashdan oldin, plashka larning kontakt yuzalari benzinda yuviladi va yupda datlam dilib tex­nik vazelin surtiladi. Alyuminiy simlarni ulash uchun qismalarning yuzalari vazelin datlami ustidan pulat chutka bilan tozalanadi va simlarning sirtlariga ham xuddi shunday ishlov beriladi. Boltlar mos kalitlar yordamida 25 kN dan oshmaydigan kuch bilan burab torti- lishi lozim. Bunda ulanadigan simlar azilmasligi yoki boltlarning rezg’balari shikaszglanmasligi uchun tortish kuchini oshiradigan qandaydir moslamalardan foydalanishga yul quyilmaydi
Kismaning boltlari va gaykalarining rezg’balariga vazelin yoki so­lidol surtilishi lozim. Kontrgayka- larni ishlatish majburyydir. Bolt­lar tortilgandan keyin plashkalar orasida 3—5 mm oralits grlishi ke- rak. qisma plashkalarining bir-biriga zich yopishib turishi talab qilinadigan kontaktning hosil bulmaganligini bildiradi va bunday krsmani Uzgartirish lozim. Kontakt yuzalarini oksidlanishdan zrshoyalash uchun oraliqning tapo’i qismini va simlarning qismadan chiqish joylarini tabiiy olifda eritilgan qurgoshin- surik pastasining 1—3 mm li patla­mi bilan qoplanadi.
K,isma montaj qilingandan 8—10 kun utgach uning boltlarini yana bir bor tortib quyish tavsiya qilinadi, chunki simlar elastikligining kamayishi natijasida plashka bnlan simlar orasidagi bosim birmuncha kamayadi, bu ular orasidagi kontakt­ning yomonlashuvnga va tutashgan qismning qizishiga olib kelishi mum- kin.
Kavo liniyasn simlarini chuvatishda temir yul izlarini, avtotrans­port harakati jadal bulgan tosh ku-
chalarni, shuningdek qisqa muddatga ham ishini to’xtatib bo’lmaydigan aloqa liniyalarini kesib utishga
to’g’ri keladi. Bunday xollarda simlar­ni chuvatish uchun vaqtinchalik utish qurilmalari quriladi.
Ishlab turgan xavo elektr tarmoqlarining, kontakt tarmoqlarning, elektrlashtirilgan transport va ochiq podstantsiyalar yaqinida montaj qilinayotgan simlarni favqulodda bu elektr qurilmalarining tok utkazuvchi qismlariga tegib ketishini cheklaydigan ehtiyotkorlik choralarini kurgan holda simlarni chuvatish lo­zim.
Simlarni kutarish, solkilanishini rostlash va ularni izolyatorlarga maxkamlash
Liniya buylab yoyilgan simlar yog’och bilan kutariladi va tayanchlarning ilgaklariga tashlanadi. Simlar chalkashib ketmasligi uchun oldin bitta (eng yukrridagi) simni kutarish va tortish, keyin navbatma- navbat boshqalarini kutarish va tor­tish tavsiya qilinadi.
Simlarni osio’da ularni tayanchlarda joylashtirishning mahlum tartibi saqlanishi lozim. Bu talab atrof muhitning .Harorati uzgarganda turli materiallardan tortilgan simlarning «ishqilanishi bir xilda uzgarmasligidan kelib chiqadi: harorat minimal va maksimal bulganda solqilanishning eng katta uzgarishi alyuminiy simlarga, eng kichik o’zgarishi — pulat simlar­ga tugri keladi. SHuning uchun eng no- qulay sharoitlarda (masalan, atrof muhitharorati —40°S ga yaqinlashganda) tayanchlar oraligyda alyumi­niy sim mis yoki pulat simdan pastda joylashganda, ularga xavfli ma sofagacha yatsinlashadi va hatto bu simlar bir-biriga tegib ketishi ham mumkin. Simlar orasida normalash- tirilgan masofaning buzilishi ehtimolini yo’qotish uchun materiali turlicha simlar vertikal holda urnatilganda alyuminiy simni bonqa hamma simlardan balandda, pulat sim boshkalaridan pastda joylashtirilishi lozim. HL ning tayanchlarida simlar vertikal holda bir xil metalldan (masalan, fatsat alyuminiy yoki faqat pulat) joylashtirilganda ular­ni istalgan tartibda joylashtirish mumkin, chunki atrof muzrgg harorati ystalgancha uzgarganda ularda sol-