O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti

GRAMMATIKA: IJTIMOIY-SIYOSIY LEKSIKA 
Reja: 
1. Ijtimoiy-siyosiy leksika haqida. 
2. Istiqlol davri taraqqiyotida ijtimoiy-siyosiy leksika. 
3. Mustaqillik davrida so‘z va terminlar.
Ijtimoiy-siyosiy leksika istiqlol davri taraqqiyotida ham milliy mentallik milliy 
davlatchililikni yaratish sotsial omili negizida namoyon bo‘ldi. Buni til lug‘at tarkibida 

---

62 
prezident, parlament, fuqarolar yig‘ini raisi, hukumat kabi til birliklari parallel qo‘llayotgan 
Yurtboshi, Oliy Majlis, Vazirlar mahkamasi, oqsoqol kabi rasmiy nomlarning paydo bo‘lishida 
ham vazir, devon, hokim, madhiya kabi eskirgan so‘zlarning qayta shakllanishida ham ko‘rish 
mumkin.Har qanday tilning rivojlanishida davlat va jamiyat hayotida ro‘y bergan o‘zgarishlar 
muhim omil sifatida katta ta’sir kuchiga ega. Mustaqillik til lug‘at tarkibining boshqa 
qatlamlariga nisbatan ijtimoiy-siyosiy leksikada tub o‘zgarishlarni yuzaga keltirdi. 
O‘zbek tilining izohli lug‘atining yangi nashrida hokim so‘zining yangi izohi paydo bo‘ldi. 
Masalan: O‘zbekiston respublikasida: viloyat, shahar, tumanlarning birinchi lavozimidagi 
shaxs, hokimlikning birinchi rahbari. 
Ijtimoiy-siyosiy terminlarning mustaqillikkacha ham o‘zbek tilining leksik zahirasida mavjud 
bqlgan lug‘atda o‘z aksini topgan.Ular nom sifatida bor bo‘lib mazkur so‘zlar anglatgan ma’no 
boshqacha mohiyat kasb yetgan. 
Prezident leksemasi o‘zbek tilida mustaqillikkacha ham ikki ma’noda qo‘llangan bo‘lib, 
bu so‘z quyidagicha izohlangan. 
Prezident- Ba’zi ilmiy muassasa yoki jamiyatning ma’lum muddatga saylab quyiladigan 
rahbari. 
Prezident-Respublika shaklida idora qilinadigan ba’zi mamlakatlarda ma’lum muddatga saylab 
qo‘yiladigan davlat boshlig‘i. 
Mustaqillik davrida yangi yasalmalar vujudga keldi. 
-lik; hokimchilik, vazirlik, biqiqlik, tolerantlik 
-chilik; qonunchilik, davlatchilik, aqidachilik 
-lashuv; liberallashuv, globallashuv, integratsiyalashuv 
Sintaktik usul bilan yasalgan leksemalar: 
Yurtboshi, ko‘ppartiyaviylik, hamjamiyat, hamdo‘stlik, umumplanetar. 
Birikmaga teng atamalar: Oliy Majlis, Vazirlar Mahkamasi, yuqori palata, quyi palata, 
qonunchilik palatasi, Bosh vazir. 
Shu bilan birga yangi tuzum mafkurasiga oid leksemalar paydo bo‘ldi. Sammit, elita, mafiya, 
brifing, mentalitet kabilarni kiritish mumkin. 
Xulosa qilib aytganda, mustaqillik davrida so‘z va terminlar bilan boyidi, lug‘aviy 
meyorlar yangicha ijtimoiy-siyosiy talablarga ko‘ra qayta shakllandi.Tilda o‘z qatlamga oid 
leksemalarning salmog‘i ortdi.