O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti

Vazifa:
O‘zingiz sevgan asar qahramonining monologini yozing. 
34-MAVZU: BILIM VA AMALIYOT.MATN MAZMUNINING QISQACHA BAYONI 
(REZYUME), UNING TUZILISHI VA IFODA MATERIALLARINING 
XUSUSIYATLARI 
 
BILIM VA AMALIYOT 
Epistemologiya
(
yun.
 -"bilim" -"so
ʻ
z" yoki "reja") 
falsafaning bilim
 
va ishonch
 tabiati, 
uslublari, 
cheklovlari 
va 
qiymatlarini 
o
ʻ
rganuvchi 
sohasidir. 
Epistemologiya 
atamasini 
shotland
 faylasufi 
James Frederick Ferrier 
(1808-1864) kiritgan.
Bu sohadagi bahslar bilim
, haqiqat
, ishonch tushunchalarining 
falsafiy tahlili
 ustida olib 
boriladi. U shuningdek bilish uslublarini tadqiq etadi. Epistemologiyada ko
ʻ
riladigan savollarga 
quyidagilar misol bo
ʻ
la oladi: 

Bilim nima? 

Qanday qilib bilish mumkin? 

Nimani bilish mumkin? 
Bilish nazariyasi
(gnoseologiya, epistemologiya)— falsafa bo
ʻ
limi bo
ʻ
lib, u bilish 
qonuniyatlari va imkoniyatlari, bilimning ob
ʼ
yektiv reallikka munosabatini o
ʻ
rganadi, bilish 
jarayonining bosqichlari va shakllarini, bilishning ishonchliligi va haqkrniyligi shartlari va 
mezonlarini tadqiq qiladi. Bilish nazariyasi hozirgi zamon fanida qo
ʻ
llaniladigan usullar 
(tajriba, modellashtirish, analiz va sintez va h.k.)ni umumlashtirib, uning falsafiymetodologik 
asosi sifatida namoyon bo
ʻ
ladi. Bilish jarayonida tajriba va amaliyotning katta ahamiyati bor. 
Bu yerda amaliyot (praktika) keng ma
ʼ
noda bo
ʻ
lib, insonning jamiyatga ta
ʼ
siri, tabiat 

---

144 
hodisalarini o
ʻ
zgartirishi, yangi narsalar, jamiyatning yashashi uchun zaruriy shartsharoitlar 
yaratishi tushuniladi. Kishilarning tabiat qonunlari haqidagi bilimiga asoslangan amaliy 
faoliyatlari bilish taraqqiyotini, fan va texnika ravnaqini belgilaydi. Sezgi, tasavvur va 
tushunchalarimizning ob
ʼ
yektivligini tekshirish bilish jarayonining eng muhim vazifasidir. 
Amaliyot — haqiqat mezoni. Bilimlarimizning haqiqiyligi amaliyot orqali tekshiriladi, 
tasdiklanadi. Bilish jarayoni jonli mushohada (hissiy bilish)dan abstrakt (mavhum) tafakkurga, 
undan esa amaliyotga o
ʻ
tish bilan harakterlanadi. Jonli mushohada, deganda biz sezgi, idrok, 
tasavvur kabilarni, ya
ʼ
ni sezgi a
ʼ
zolari orqali tashki olamning miyaga ta
ʼ
siri natijasida paydo 
bo
ʻ
ladigan in
ʼ
ikos shakllarini tushunamiz. Sezgi dunyoni in
ʼ
ikos etishning boshlang
ʻ
ich 
shaklidir. Demak, sezgi — obyektiv dunyoning sub
ʼ
yektiv in
ʼ
ikosi. U sezgi a
ʼ
zolari orqali 
dunyo hodisalarini, buyumlarning xususiyat va sifatlarini ayrimayrim, bir-biri bilan 
bog
ʻ
lanmagan holda aks ettiradi. Idrok qilish hissiy bilishning murakkabroq shakli bo
ʻ
lib, u 
sezgi a
ʼ
zolariga bevosita ta
ʼ
sir ko
ʻ
rsatuvchi buyumni yaxlit holda aks ettiradi. Inson miyasining 
umumlashtiruvchi faoliyatiga asoslangan bu aks ettirish jarayoniga kishining oldingi tajribalari, 
abstrakt tafakkurning faoliyati va boshqa ham kelib qo
ʻ
shiladi. Shularga asoslangan idrok qilish 
narsalarning zarurroq, chuqurroq tomonlarini aklan (fikran) ajratib olishga va bilishga imkon 
beradi. Miya inson ilgari idrok qilgan narsani o
ʻ
z xotirasida saklab qolish va uni qayta tiklash 
qobiliyatiga ega. Sezgi a
ʼ
zolariga ta
ʼ
sir ko
ʻ
rsatmayotgan buyumning ana shunday qayta 
tiklangan qiyofasi tasavvur deb ataladi. Inson hissiy bilish bosqichida to
ʻ
xtab qolmaydi. U 
mazkur bosqich doirasidan chiqishi, buyumlarning umumiy, zaruriy va muhim xususiyatlari 
hamda munosabatlarini, ularning bevosita hissiy mushohada kilib bo
ʻ
lmaydigan qonuniy 
aloqalarini bilib olishi mumkin. Bunga abstrakt tafakkur — bilishning mantiqiy bosqichi orqali 
erishiladi. Bilish jarayonining sifat jihatdan yangi, oliy bosqichi — mavhum tafakkur 
jamiyatdan va tildan tashqarida bo
ʻ
lmaydi. U — amaliyotning , tarixiy taraqqiyotning mahsuli. 
Tafakkur voqelikning umumlashtirilgan, ya
ʼ
ni bilvosita aksidir. Tafakkur va til bir-biri bilan 
chambarchas bog
ʻ
langan. Til bo
ʻ
lmas ekan — umumlashtirish jarayoni ham bo
ʻ
lmaydi. Hissiy 
bilish singari mavhum tafakkur ham muayyan shakllarda ro
ʻ
y beradi. Bu shakllar tushuncha, 
muhokama va aqliy xulosalardir. Tushuncha narsa va hodisalarning umumiy va muhim 
tomonlarini aks ettiradi. Mac, "odam" tushunchasi hamma insonlarga xos eng asosiy belgilarni 
o
ʻ
zida mujassam ifoda qiladi. Muhokamada buyumlarda muayyan xususiyatlar mavjudligi 
ta
ʼ
kidlanadi yoki inkor qilinadi. Tilda muhokamalar ran orqali ifodalanadi. Bir yoki bir necha 
muhokama vositasi bilan yangi muhokama olish imkonini beradigan tafakkur shakli aqliy 
xulosa, deb ataladi. 
Bunday usul bilan mavjud bilimlarga tayanib, yangi bilimlar hosil qilinadi. 19-asr va 20-
asr boshida bilish to
ʻ
g
ʻ
risidagi ta
ʼ
limotda empirizm, empiriokrititsizm, idealizm, illyuzionizm, 
pozitivizm, pragmatizm, realizm, sensualizm, skeptitsizm kabi ko
ʻ
pdanko
ʻ
p yo
ʻ
nalishlar paydo 
bo
ʻ
ldi.