O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti

 
Topshiriq.
Matnni o‘zbеk tiliga o‘giring. Биласизми? - Знаете ли вы? 
 
Сколько людей учавствуют в изготовлении текстильной продукции? Для начала 
возьмём дехкана-хлопкороба, который засевает поля семенами хлопка, обрабатывает и 
поливает землю, ухаживает за всходами. Благодаря хлопкоробам коробочки хлопка 
попадают в руки людям, занимающейся очисткой хлопка. Из очищенного хлопка на 
текстильной фабрике прядельщики изготовляют пряжу, и только после этого ткачи ткут 
ткань. Из полученного материала кроищицы выкраивают и портнихи шьют. Так готовая 
одежда поподает в магазины продавцам, затем в руки покупателей. Раньше люди делали 
всё вручную. Сейчас во всём помогают машины, которые облегчают труд рабочих. 
1993 yil 2 sentyabrda qabul qilinib, 1995 yil 6 mayda o‘zgarishlar kiritilgan yangi o‘zbek 
alifbosiga 26 ta harf bor, uch nutq tovushi esa harflar birikmasi bilan ifodalanadi: maktab ta’limida 
o‘zbek alifbosida 29 ta harf bor, ifodasidan ham foydalanish mumkin. SHu harflardan 6 tasi unli 
tovushlarni, 23 tasi esa undosh tovushlarni ko‘rsatadi. 
Unli nutq tovushlarning 5 tasi besh xil harf bilan ifodalanadi: i, ye, a, o, u. Bittasi esa ya’ni 
o‘zbek, o‘rtoq kabi so‘zlardagi o‘ tovushi maxsus belgi bilan emas, olmoq so‘zidagi o harfiga “ko‘chish 
belgisi”ni qo‘shish bilan ko‘rsatiladi: bu belgi yozma harflarda uning ustiga to‘lqinli chiziq tortib, 
bosma matnlarda esa harfning o‘ng tomoniga yuqori qismi baravarligidagi “testkari vergul” ishorasi 
shaklida bo‘ladi. 
Undosh tovushlarni ifodalouvchi harflardan 18 tasi o‘n sakkiz xil nutq tovushini, 2 tasi, ya’ni s va 
j harfining har biri 2 nutq tovushini bildiradi. 
Bu usul uchun tarkibida alifbodagi 26 harf va 3 harvlar birikmasi bo‘lgan so‘z birliklari asos qilib 
olindi. Ma’lumki, hamma tillardagi tovushlar, avvalo, ikkita katta gruppaga bo‘linadi: 1. Unli 
fonemalar; 2. Undosh fonemalar. 
Har bir til o‘ziga xos unlilar sistemasiga ega. Tildagi unlilar sistemasi vokalizm deyiladi 
(vokalizm so‘zi lotincha vokaliz so‘zidan olinan bo‘lib, unli (ovozli demakdir). Undoshlar sistemasi esa 
konsonantizm deyiladi. (konsonantizm so‘zi inglizcha konsonantizm so‘zidan olingan bo‘lib undoshlar 
sistemasi demakdir). Unlilar bilan undoshlarning farqlari asosan quyidagilardan iborat: 
1.
Unlilar odatda sof ovozdan iborat bo‘ladi. Shuning uchun ham ularda ohangdorlik yuqori 
turadi. Undoshlar esa shovqindan yoki shovqin bilan ovozning qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. 
2.
Unlilar talaffuz qilinganda, o‘pkadan chiqqan havo og‘iz bo‘shlig‘ida hech qanday to‘siqqa 
uchramaydi. Undoshlar talaffuz qilinganda esa, havo og‘iz bo‘shlig‘ida biror to‘siqqa 

---

41 
uchraydi. Ana shu to‘siqning xarakteriga ko‘ra undoshlar portlovchi va sirg‘aluvchilarga 
bo‘linadi. 
3.
Unlilar og‘iz bo‘shlig‘ida to‘siqqa uchramaganligi sababli ularni istagancha cho‘zib talaffuz 
qilish mumkin. Lekin nutq jarayoni talab qilgan vaqtga nisbatan ortiqcha cho‘ziqlik 
fonemaning sotsial qimmatini pasaytiradi. Undoshlar talaffuzni cho‘zib bo‘lmaydi, bunga 
biror to‘siq xalaqit beradi. 
Tovush paychalarining ishtirokiga ko‘ra undoshlar yana ikkiga bo‘linadi. 
1)
Jarangli undoshlar: b, v, z, d, j, dj, g, g‘, y, m, n, r, l, ng 
2)
Jarangsiz undoshlar: p, f, s, t, sh, ch, s, k, q, x, h. 
Jarangli va jarangsiz undoshlarni bir-biridan farqlashda uchta asosiy yo‘l bor:
1)
Jarangli undoshlar jarangsiz undoshlardan eshitilishiga qarab farqlanadi. Jaranglilarni talaffuz 
qilganda, jaranglashish seziladi. SHovqinli undoshga ovoz (un) qo‘shiladi, lekin ovoz 
miqdori shovqinga nisbatan kamroq bo‘ladi. 
2)
Jarangli undoshlarning jarangsizlardan farq qilish uchun quyidagicha tajribadan foydalanish 
mumkin: ko‘rsatkich barmoqning uchi tomoqdagi tovush paychalariga asta qo‘yib turiladi va 
undoshlar sof tilda talaffuz qilinadi. Bunday jaranglilar talaffuzi vaqtida tovush paychalari 
taranglashib harakatga kelganini sezish mumkin. Jarangsizlarni talaffuz qilganda bunday hol 
Yuz bermaydi; 
Jaranglilarni jarangsizlardan farqlash uchun ikki qo‘lning kafti bilan quloqlarni berkitib, 
undoshlarni sof holda talaffuz qilish kerak. Ana shunda jarangli undoshlar talaffuzida 
jarangdorlik, jarangsiz undoshlar talaffuzida esa shovqin shitiladi.