O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

 
 
 
 

---

6 
KIRISH 
O’zbekiston Respublikasining birinchi prizidenti Islom Karimov, 
O’zbekiston iqtisodiyotining muxim tarmoqlarini tahlil qilar ekan ‘’Respublika 
energetika mustaqillikga erishgan taqdirdagina to’liq mustaqil bo’ladi’’, degan 
edilar. Yirik ishlab chiqarish va ilmiy-texnik salohiyatga ega bo’lgan 
mamlakatimiz energertikasi-butun xalq hujaligi majmuaning rivojlanishiga 
salmoqli ta’sir ko’rsatib kelmoqda. Yalpi elektirlashtirish vatanimiz shaxarlari va 
viloyatlatlarning ishlab chiqarishi va infratuzilmasini rivojlantirishga , xalq 
hujaligining barcha tarmoqlarini industrial yuksaltirishga imkon berdi.
Istiqlol yillarida energetika mustaqilligiga erishishgan mamlakat ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyotning muxim omili sifatida jiddiy etibor qaratila boshlandi. Soxa 
hodimlari oldiga ishlab chiqarishga yuqori samarali hamda zamonaviy 
texnologiyalarni tadbiq etish orqali elektr energiyasini hosil qilish , uzatish va 
taqsimlash harajatlarini kamaytirish, iste’molchilarni elektr energiyasi bilan 
uzluksiz ta’minlash bo’yicha ko’plab vazifalar quyildi. Shundan kelib chiqib, 
tarmoqda keng ko’lamli moderinizatsiyalash texnik hamda texnologik yangilash, 
shuningdek qayta tiklanuvchi energiya manbalarni rivojlantirishga yunaltirilgan 
istiqbolli loyixa va dasturlar amalga oshirila boshladi. Buning samarasi esa uzoq 
kuttirmadi.
Yangi obiektlarning bunyod etilishi, mavjudlari moderinizatsiya qilinishi 
nafaqat mustahkam milliy energetika tizimini shakllantirish balki uning ravnaqida 
yuqori bosqichni boshlab berdi. 
Texnologiyalarning rivojlanishi, yangi zamonaviy kashfiyotlar issiqlik 
ta’minotinini isitish tizimlariga ham ta’sir ko’rsatmoqda.. O’n yillar ilgari amalga 
oshirish bo’lmagan g’oyalar, hozirgi kunga bemalol o’z yechimini topmoqda.
Isitish tizimlariga qo’yiladigan quyidagi talablarga e’tibor berilishi lozim: 
samarali, ishonchli, energetic tejamkor, iqtisodiy arzon, va ekologik toza bo’lishi 
kerak. 

---

7 
Bino va inshootlarni issiqlik bilan ta'minlash maqsadida butun dunyodagi 
mamlakatlar qatori O'zbekiston Respublikasida ham energiya iste'moli to'xtovsiz 
oshib bormoqda. 
Organik yoqilg'ining taxminan uchdan bir qismi jamoat va sanoat bino-larini 
issiqlik bilan ta'minlashga sarf bo'ladi. Yoqilg'ilarni qazib chiqarish-dagi jarayon 
borgan sari qanchalik chuqurlikdan qazib chiqarila boshlanishi uning qiymatining 
oshishiga olib keladi, natijada mamlakatimizda xalq xo'jaligini rivojlantirish uchun 
yoqilg'i xarajatidagi tejamkorlikka talab asosiy muammolarga aylanib borishi 
muayyan bir holdir. Bu masalaning yechimi markazlashtirilgan issiqlik ta'minotini 
to'liq joriy qilish hamda issiqlik elektr energiyasi markazini Respublikamiz katta 
markaziy shaharlarida ko'paytirishni asosiy yo'nalish deb tushunmog'imiz shart. 
Butun dunyoda yoqilg'i energiyasi qiymatining oshib borishi yoqilg'i tabiiy 
boyliklar zaxirasini tabiatan tugaydigan boylik ekanligini ko'rsatadi. Shu sababli 
mamlakatimizda yoqilg'i energiyasini tejab-tergab ishlatish har bir sof vijdonli 
insonning burchidir. 
Barchaga ma'lumki, kichik va o'rta quvvatga ega bo'lgan mahalliy isitish 
qozon qurilmalari ortiqcha yoqilg'i sarfiga ega bo'Ush bilan birgalikda atrof-
muhitni sezilarli darajada noekologik holatga olib keladi. Shuning uchun ul-kan 
issiqlik stansiyalari (IS)ning ko'paytirUishi qo'shimcha yoqilg'i qazib olish-dan 
xalos etishga olib kelishi turgan gap. Ma'lumki, kommunal-xo'jalik, turar joy va 
jamoat binolari uchun sarf bo'layotgan issiqlik miqdorining (binolarni isitish, 
ventilyatsiya, havo konditsiyasi va issiq suv ta'minoti) asosiy sarfi binolarni isitish 
uchun bo'lgan xarajatdir. 
Xona ichidagi insonlar uchun mo'tadil mikroiqlim - komfort sharoitini 
yaratish va texnologik jarayonlar talabiga asosan sarf bo'lgan issiqlik miqdorini 
hamda binoning tashqi to'siqlari orqali (tashqi devor, torn usti yopil-masi, tashqi 
deraza, tashqi eshik va pol) yo'qotiladigan issiqlikning umumiy miqdorini to'ldirish 
uchun sun'iy tarzda isitish tizimlari va asboblari vosita-sida isitish usuli binolarni 
isitish deb ataladi. 

---

8 
Zamonaviy isitish tizimlari va asboblari inson salomatligini, ijodiyotining 
samarali holatini yaratish va inson o'zini yaxshi sezishi uchun qulay sharoit 
yaratish maqsadiga xizmat qilishi lozim. Bu qulay sharoitning optimal sanitariya-
gigiyena talablarining turar joy, jamoat va sanoat binolari uchun mo'ljallangan 
miqdorini yaratish issiqlik qurilmalarining butun bir kompleks tizimlari, asboblari 
o'z zimmasiga oladi. Bunday jihozlar umumiy holda isitish tizimlari deb ataladi. 
Oxirgi yillarda isitish tizimlarning samaradorligining oshirilishi ikki 
yo’nalishda olib borilmoqda. Birinchidan yangi innovatsiya va tuzilishini 
modernizatsiyalash ishlari natijasida qizdirish qozonlarning FIK, hamda energetic 
tejamkorligi oshiriladi. Besh-o’n yillar oldin ishlatilgan qozonlarga nisbatan 
zamonaviy qozonlar unumdorli, ixcham va ishlatishda qo’layroqdir. 
Samaradorlikni oshiruvchi ikkinchi yo’nalishi – qurilishda ishlatiladigan issiqlikni 
saqlovchi 
qoplama 
materiallarini 
mukamallashtirish 
ishlari 
hisoblanadi. 
Mikroelektronikani rivojlanishi natijasida, isitish tizimlarning samaradorligini 
oshiruvchi kompyuterli boshqarish tizimlaridan foydalanish imkoniyati sodir 
bo’ldi.
Binolarni isitish - qurilish texnikasining asosiy bo'limlaridan biridir. Isitish 
tizimlari va asboblarining montaj qilinishi bino qurilishining boshlanishi bilan bir 
vaqtda, birgalikda bajariladi, chunki uning elementlari loyibalash-tirish davrida 
xonalarning ichki me'moriy ko'rkiga jilo berish interyer - dizayn jarayonlari bilan 
birgalikda rejalashtirilib, qurilish konstruksiyasi bilan uyg'unlashgan holda olib 
boriladi. Demak, issiqlik tizimlari - bino qurilishi texnologiyasining bo'linmas bir 
qismidir. Ma'lumki, issiqlik tizimlarining ekspluatatsiya qilinishidagi jarayonini, 
ishlash davndagi muddatini, yilning eng sovuq davndagi meteorologik sharoit va 
fasl o'zgarishidagi haroratning o'zgaruvchan miqdoriga qarab yil mobaynida davriy 
muddat bilan ma'lum holat ostida ishlatib turiladi. Bunday davr isitish tizimlarining 
ishlash davri (yashash davri) deb ataladi. Umumiy qilib aytganimizda, issiqlik 
uskunalaridan ajralib chiqayotgan issiqUk miqdori tashqi havoning harorati 
miqdori-ning baland-pastligi, shamol tezligining kucbayishi-pasayishi, quyosb 
radiatsiyasidan binoning tashqi to'siqlari orqali xonaga kirib kelayotgan 

---

9 
issiqlikning ko'proq yoki kamroq tushishi kabi ko'rsatkichlarga qarab boshqarilishi 
lozim. Qisqacha qilib aytganda, isitish tizimi va asboblaridan xonaga berilayotgan 
issiqlikning miqdori boshqarilib borilishi lozim, ya'ni binoning tashqi va ichki 
muhiti haroratlarining farqiga qarab proporsional holda tashqi to'siq orqali sarf 
bo'lgan zaruriy issiqlik miqdorini issiqlik asbobi orqali xona ichiga uzatish 
demakdir. Binobarin, qish faslida qattiq sovuq bo'lishi darajasiga uzviy bog'liq 
holda isitish tizimlarini issiqlik berish quvvati o'ta tezlik bilan o'zgaruvchan ish 
rejimiga oson tushadigan bo'lishi shart. 
Isitish tizimining tejamkorligi uning samaradorligi va tizimni “aqlli” 
boshqarishlar bilan amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda har bir xonani isitishida 
harorati mustaqil rostlanadigan tizimlarni qo’llash imkoniyati mavjud bo’ldi. 
“Havo” ga bog’lanuvchan tizimlarda, tizimning rejimi faqatgina xona ichidagi 
haroratiga bog’liq bo’lib,
 
balki tashqi havo haroratiga ham bog’lik bo’ladi. Ushbu 
tizimlar kunning soatiga, hafta kuniga, yashovchilar yo’qligida, yoki kech 
mavsumida yoqilg’I sarflamaydigan rejimlarga o’tishi mumkin. 
 
Ma'lumki, yilning sovuq davrida bino ichidagi havoning holati issiqlik 
asboblarining ishlashigagina bog'liq bo'lmay balki havo almashtirish darajasiga 
ham bog'liq. Bu ikki ko'rsatkich bino ichidagi havoning haroratidan tashqari 
namhgini, havo harakati tezligini, bosimini, havodagi gazlar tarkibini hamda 
havoning tozalik darajalarini belgilaydi. 
Ko'pchilik sanoat va fuqaro binolarida isitish hamda ventilyatsiya tizimlari 
birgalikda ishlatiladi. Bu esa ishlab chiqarishdagi mahsulotning sifatini, 
ishchilarning ish unumdorligini, ishchilarning mehnat jarayonida o'zini yaxshi his 
qilish holatini va kasalliklarining mayishiga olib keluvchi asosiy sabablardan biri 
bo'lib hisoblanadi. 
Texnikaning boshqa tarmoqlari qatori issiqlik texnikasining holati, saviyasi 
boshqa texnik jarayonlar kabi ishlab chiqarish kuchining rivojlanish sathiga va 
ishlab chiqarishga bo'lgan jamiyatning munosabatiga bog'liqdir. 

---

10