O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

Tabiiy bosim ta'sirida ishlayotgan vertikal bir quvurli yuqoridan 
taqsimlanuvchi isitish tizimining sxemasi

---

51 
Tirgakning 6-nuqta bilan issiqlik manbasidan o'tkazilgan o'q oralig'idagi 
masofani h
3
deb belgilaymiz va bu bo'limdagi suv haroratining qiymatini t
q
deb 
qabul qilamiz. Bosh tirgakning h = h
1
+ h
2
+ h
3
+ h
4 
balandligi oralig'idagi 
masofada suv harorati t
i
ga teng masofada tabiiy bosimning qiymati quyidagi 
ko'rinishda yoziladi: 
h
1
,g(ρ
1
-ρ
i
); h
2
g(ρ
2
- ρ
i
); h
3
g(ρ
3
- ρ
i
); h
4
g(ρ
q
- ρ
i
) 
Shunday qilib, bo'limlardagi bosimlar orasidagi farq bitta aylanma harakat 
halqasiga hosil bo'lganligi
uchun vertical bir quvurli isitish tizimining halqadagi umumiy bosimi har 
bir bo'limdagi bosimning alohida olingan bosimlari yig'indisiga tengligi quyidagi 
formula yordamida aniqlanadi: 
ΔР
m
= h
1
,g(ρ
1
-ρ
i
) + h
2
g(ρ
2
- ρ
i
) + h
3
g( ρ
3
- ρ
i
) + h
4
g( ρ
4
- ρ
i
) 
Xuddi shunday n qavatli binoning tirgaki uchun umumiy bosim quyidagi 
formula yordamida aniqlanadi: 
ΔP
m
= h
1
,g(ρ
1
-ρ
i
) + h
2
g(ρ
2
- ρ
i
) + h
3
g( ρ
3
- ρ
i
) + h
4
g( ρ
4
- ρ
i
)...+ h
n
g(ρ
q
- ρ
i
)
Bu tenglamadan ko'rinadiki, har bir bo'limda issiq suvning harorati 
aniqlangandan keyingina issiq suvning zichligini aniqlash mumkin. 
Bunday halqalarda issiq suv harorati t
i
va t
q
farqning o'zgarishiga teng bo'lib, 
tirgakdagi umumiy issiqlik miqdorini topish uchun asosini qavatlardagi isitish 
asbobidan o'tayotgan issiqlik miqdorining yig'indisi tashkil qiladi: 
q
m
.
q
= q
1
+
q
2
+
q
3
…
+
q
n
Demak, tirgak orqali o'tayotgan issiq suvning miqdorini quyida formula 
yordamida aniqlaymiz: 
G
m
.
q
= (0,86 q
m
.
q
)/(t
i
- t
q
) 
Ikki oqimni birlashtiruvchi uzatma eng yuqori qavatdagi isitish asbobidan 
o'tib, haroratning pasayishi t
i
dan t
1
- darajaga kamaygan bo'ladi. Haroratning t
i
dan 
t
1
ga pasayishi bilan birgalikda umumiy issiqlik miqdori G
q
ning bo'limlardagi 
qiymati q
IV
ga teng qiymatga kengayishini ko'rish mumkin. Bundan ikkinchi va 
uchinchi bo'lim o'rtasidagi harorat quyidagi tenglamadan aniqlanadi: 
0,86 q
IV
= G
m
.
q
(t
i
– t
1
) 

---

52 
Bundan: 
t
1
= t
i
– (0,86 q
IV
)/ G
m
.
q
Undan ham pastki qavatda joylashgan isitish asbobidan o'tgan tirgakdagi 
issiq suvning haroratini yuqoridagiga o'xshash holda ketma-ket aniqlash mumkin. 
Xuddi shu haroratni (t
2
ni) o'zidan balandda turgan bo'limdagi haroratga 
asoslanmasdan, boshlang'ich birlamchi harorat yordamida ham aniqlash mumkin. 
Lekin bunday usulni tanlagan paytda o'zidan balandda turgan qavatdagi issiqlik 
miqdorini olmasdan balandda turgan barcha issiqlik miqdorlarining yig'indisini 
olish lozim. Bunday vaqtda yuqoridagi tenglama quyidagi ko'rinishni oladi: 
t
2
= t
i
– (q
IV
– q
III
)/ G
m
.
q
Xuddi shunday qilib, ko'p qavatli binoning tirgaklaridan keyingi bo'limlarida issiq 
suv haroratini aniqlash mumkin. Isitish asboblari orqali o'tgan issiq suvning 
haroratini ayrim soddalashtirishlardan keyin oqim-larning birlashgandan keyingi 
bo'limlarida issiq suv haroratini quyidagi usul bilan aniqlash mumkin: 
t
i
– (q
n
/q
m.q.
) (t
i
- t
q
) 
bu yerda: t
i
- oxirini birlashtiruvchi ulama quvurning n-bo'limidagi suvning 
harorati, °C; 
q
n
- uchastkalardagi tirgaklarda ulangan issiqlik uskunalarining eng yuqori 
qavatidan boshlab hisoblanayotgan issiqlik uskunalarigacha olingan issiqlik 
miqdori, Vt; 
q
m.q
- tirgakning umumiy issiqlik miqdori, Vt; 
Yuqoridagi formula dagi q
n
/ q
m.q
= a deb belgilaymiz. Uning qiymati 
haroratning pasayish koeffitsiyenti deb yuritiladi. 
Haroratning pasayish koeffitsiyentini formuladagi q ning o'rniga qo'ysak, u 
quyidagi ko'rinishni oladi: 
t
n 
=t
i
–a(t
i
- t
q
) 
Bir quvurli tirgakda quvurlarida tabiiy aylanma harakat ta'sirida hosil 
bo'Igan bosimlar farqini aniqlashda quvurlaming tashqi yuzasidan sarf bo'Igan 
issiqlik evaziga hosil bo'Igan qo'shimcha bosimni ham hisobga olish kerak. 

---

53 
Tirgaklar devorlarga ochiq o'rnatilgan bo'lib, magistral quvurlarida issiqlik 
yo'qolmasligi uchun issiqlikdan izolyatsiya qilingan. Issiq suvning haroratlari 95-
70°C. Qavat balandligi: h
q
=3, 5 m va h
1
=5 m. Issiqlik miqdori birinchi va to’rtinchi 
qavatda =1500 Vt, o'rta qavatlarda (2-3 qavat) Q
usk
= 1000 Vt. 
Tirgakda aylanma harakat qilayotgan issiq suv sarfini aniqlaymiz: 
G
m.q.
= (1500·2 + 1000·2/95 – 70) = 200 kg/soat 
Ifoda yordamida issiqlik asboblariga kiritilayotgan suvning haroratini 
ketma-ket har bir qavat uchun aniqlaymiz. Issiq suvning zichligini jadvallardan 
foydalanib qabul qilamiz: 
t
i
= t
4
= 95°C; (γ
s 
= 961,92kg/m
3
); 
t
3
= 95 - (1500/200) = 87,5°C; (γ
3
=967,17 kg/m
3
); 
t
2
= 95 - (1500+1000/200) = 82,5°C; (γ
2
=970,67 kg/m
3
); 
t
1
= 95 - ((1500+1000-2)/200) = 77,5°C; (γ
1
=974,17 kg/m
3
); 
t
q
 
= 70°C; (γ
q
= 977,81 kg/m
3
); 
Isitish asboblarining qanday balandlikda joylashish sathiga qarab ulardagi 
suvning sovishidan paydo bo'Igan tabiiy bosimning miqdorini 7.2 - formuladan 
foydalanib aniqlaymiz: 
P
m
= (5·977,81 + 3,5·974,17 + 3,5· 970,67 + 3,5·967,17) – 
- (5 + 3,5·3) ·961,92= = 183 Вт/m
2
. 
Endi 30 metr harakat doirasiga ega bo'Igan isitish tizimining quvurlaridagi 
suvning sovishini hisobga olgan holda mo'ljallangan tabiiy bosimning to'liq 
miqdorini 
aniqlaymiz. 
(ΔР 
ni qiymatini olishda «Справочник по 
теплоснабжению и вентиляции» Shekin R.V., Korenevskiy S.M., Bern G.E. i dr. 
- Kiyev: 1976. (Отопление и теплоснабжение» 25-grafik 3-rasm) adabiyotidan 
foydalanamiz): 
P
mo’lj.
= P + ΔР = 183 + 52 = 235 Vt/m
2
. 
Agar tizini nasoslar yordamida ishlayotgan bo'lsa, tabiiy bosimning 
bosimiga yana qo'shimcha 40 foiz bosim qo'shib olinadi (Shekin R.V., l-
bo'lim.III.51 - formula): 
P
m
= 0,4·E·(∑qh)C·G
raq
,

---

54 
Pm va Pro bosimlarni taqqoslash uchun formuladan foydalanib faqat E=0,4 
tuzatmani hisobga olmagan holda hisoblaymiz: 
R = 0,64/200(1500·5 + 1000·3,5 + 1000·12 + 1000·15,5 + 1500·19) =
= 181 Vt/m
2
. 
Isitish davri davomida 1- ist’emolchiga uzatilgan issiq suv miqdori:
B
a
= 3288* 0,42 = 1381 t. 
Hisob davomida haroratlar farqi bir hil, suv sarfi o’zgarmas bo’lib qabul 
qilinadi. Suvning o’rtacha harorati t′
o’rt.
= 70 ˚C, yerning o’rtacha harorati t′
yer.
=4˚C 
bo’lganda issiqlik yo’qotilishlari Q
s
is.yo’q.
= 10,4 kkal / soat. 
Mavsum davomida suvni oqib ketishi B
oq.
= 2 t. 
Isitish davri davomida suvli tizimlarda issiqlik uzatish hisobidan issiqlik 
yo’qotilishlari:
Q
is.yo’q.
= Q
s
is.yo’q.
(τ
o’r.
– t
s.q.
) / (τ′
o’r.
- t′
yer
) = 10,4(65-5)/(70-4)= 9,5*10
6
kkal. 
Suvni oqib ketishi hisobidan issiqlik yo’qotilishi: 
Q
oq.
= B
oq.
c
.
(τ
o’r.
– t
s.q
) = 2*10
3
*1(65 – 5) = 120*10
3
kkal. 
Abonentlarga uzatiklgan foydali issiqlik miqdori: 
Q
foy.
= Q
yil
um.
- Q
is.yo’q.
- Q
oq.
= 1750000 – 10 – 120000 = 1629990 kkal. 
Abonentlarda o’rtacha haroratlar farqi: 
δτ = Q
foy.
/(B
1
+ B
2
)c = 1 629 990 / 17 755*10
3
*1 =10˚C. 
(B
1
+ B
2
) – mavsumdavomida suvning umumiy sarfi. 
c – suvning issiqlik sig’imi. 
Abonentga uzatilgan issiqlik miqdori: 
Q
a
= B
a
*c* δτ = 1381*10
3
* 1*10 = 13,81*10
6
kkal. 
Yuqorida aniqlangan miqdorlar bo’yicha 2 quvurli tarmoq bo’yicha 1 Gkal 
issiqlikni uzatishiga sarflanadigan colishtirma keltirilgan xarajatlar. 
Suvli issiqlik tarmoqning yig’indili uzunligi: 
Σl = l
1
+ l
2
+ l
3
= 240 m 

---

55 
Materially tavsifnomalar: 
M
1
= d
1
l
1
= 0,07*100 =7 m
2
M
2
= d
2
l
2
= 0,05*90 =4,5 m
2
M
3
= d
3
l
3
= 0,05*50 =2,5 m
2
ΣM = 14 m
2
Issiqlik tarmoq bo’yicha capital va keltirilgan xarajatlar : 
K
is.t.
= Q
is+is.s.
*k
sol.
= 1,75*70*10
3
= 0,122*10
6
so’m /yil. 
P
n
*k
is.t.
+ S
p.s.
= (P
n
+f)*k
is.t.
= (0,15+0,055)*0,122*10
6
= 0,025*10
6
so’m / yil. 
Issiqlik tarmoqning material tavsifnomasini issiqlik izolyatsiyani tashqi 
yuzasiga nisbati : 
M
shart.
= ΣM + 0,15 Σl = 14 + 0,15*240 = 50 m
2
Yil davomida issiqlik yo’qotilishlari va unga bog’liq bo’lgan ishlatish 
xarajatlar: 
Q
is.yoq.
= E* M
shart.
= 1,54*50 = 77 Gkal /yil. 
S
is.yoq.
= z
yoq.
Q
is.yoq.
=10 920*77 = 0,84*10
6
so’ /yil. 
Bunda z
yoq.
= 10 920 so’m /Gkal. 
Ishlatish xarajatlar suvni uzatilishiga: 
E = (B*ΣΔH*n) / 367*η
nas.
= (0,54*32,2*3288) / (367*0,65) = 240 kVt / yil. 
S
e
= z
e
*E = 182,0*240 = 25 056 so’m /yil. 
Yillik keltirilgan yig’indili xarajatlar: 
X = P
n
*k
is.t.
+ S
p.s.
+ S
is.yoq.
+ S
e
= 25000+840000 +43680 = 908680 so’m / yil. 
1 Gkal issiqlikni etkazishiga sarflanadigan solishtirma keltirilgan xarajatlar: 
X
sol.
= X / Q
yil
= 908680 / 1,75= 519 245,7 so’m / yil 
Avtonom qozonxonada 1 Gkal issiqlikni ishlab chiqarishiga shartli 
yoqilg’ining solishtirma sarfi: 
B
sh.yo.
alt.qoz.
= 8,14 / η
qoz.
= 8,14 / 0,92 = 8,84 kg /Gkal