O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

q
NO2
 = k(q
O2

q
N2
 )
1/2 
exp(- 21500/RT) 
bunda
 
q
NO2 
, q
O2
,q
N2 
- NO
2
,O
2
,N
2 
larning kontsentrasiyasi; R- gaz doyimisi; 
Т- jarayon harorati, K; k- koeffitsient (0,023-0,069). 
Ya‘ni, azotning kontsentrasiyasi, jarayon haroratiga va yonish zonasidagi 
kislorod kontsentrasiyalari bilan belgilanadi. Demak, ushbu parametrlariga ta’siri 

---

58 
orqali, issiqlik energetik qurilmalarni yonish kamerasi va o’txonalaridagi paydo 
bo’ladigan azot oksidlarining darajasini rostlash mumkin. 
Hozirgi vaqtda azot oksidli chiqindilarni konstruktiv – rejimli tadbirlar orqali 
kamaytirish masalalari bo’yicha ma‘lum bir tajriba natijalari to’plandi. Bulardan 
asosiysi quyidagilar: 
1) 

= 1,15-1,20 bo’lganda, azot oksidlarning darajasi 900-1500 mg/m
3
bo’lib,

=1,03 gacha pasayganda, azot oksidlarning darajasi 25-30% tushadi; 
2) retsirkulyatsion gazlarni (15%) uchoqlardan o’tkazishning natijasida, 
yonish zonadagi gazlarning harorati pasayadi va gazlardagi NO
x 
ning darajasi 25-
30% gacha tushadi; 
3) yoqilg’ini ikki pog’onali yondirishida NOx ning miqdori sezilarli pasayishi 
mumkin. Bunda birinchi pog’onasidagi yonish jarayoni kam havoli (α=0,8), 
ikkinchisida esa ortiqcha havoli bo’lib, o’tkasiladi; 
4) o’txonaning issiqlik quvvatini pasayish va ikki tomonlama yorug’lik 
ekranlarni qo’llanishlar orqali, o’txona kamerasida gazlarning haroratini 
pasaytirish. 
Yuqorida keltirilgan azot oksidlarni kamaytirish usullarni qo’llanilishi, tabiiy 
gazda ishlaydigan qozon qurilmalarda, eng samaralidir. 
Keltirilgan konstruktiv-rejimli tadbirlardan tashqari, o’choq, o’txona va 
butunlay qozon qurilma konstruksiyalarini mukammallashtirish ishlari ham olib 
borilmoqda. Bundan tashqari NO
x 
li chiqindilarning miqdori havoni qizdirish 
haroratiga va boshqalarga bog’liqligi aniqlandi. 
Azot oksidlarini pasaytirish muammosi faqat konstruktiv-rejimli tadbirlari 
yordamida yechilmaydi. Oltingugurt oksidlarga o’xshab, azot oksidlarni 
elektrostansiyalar tutun gazlaridan chiqarish mumkin. Lekin hozirgi vaqtgacha bu 
yo’nalish sanoatda kam rivojlanmoqda, chunki tutun gazlardagi azot oksidlarning 
kontsentrasiyasi past va ularning kimyoviy barqarorligi yuqori miqdoridir. Tutun 
gazlarni azot oksidlardan tozalashning ikki yo’li mavjud: azot oksidlarni ajratib, 
qayta ishlatish natijasida tovar mahsulotlariga aylantirish (azot kislotasi, azot 

---

59 
oksidli tuzlar); azot oksidlarini tarkibini buzib, zaharli bo’lmagan birikmalarga 
aylantirish. 
Birinchi usulida absorbsiya va adsorbsiya jarayonlari qo’llaniladi. Keng 
ravishda qo’llanadigan absorbsion jarayonlaridan biri, azot oksidlarini ishqorlar 
orqali ajratib olish. Bunda ishqorli shimib oluvchilar sifatida Na
2
CO
3
, Ca (OH)
2
yoki ammiak eritmalari ishlatilib, NO
2
va N
2
O
3
lar ajratiladi. 
2NO
2 
+Na
2 
CO
3

NaNO
3 
+Na NO
2 
+ CO
2 
N
2
O
3 
+ Na
CO
3

2Na NO
2 
+ CO
2
4NO
2
+ 2Ca (OH)
2 

Ca (NO
2 
)
2
+ Ca (NO
3 
)
2
+2H
2
O 
N
2
O
3 
+ Ca (OH)
2

Ca (NO
2 
)
2
+ H
2 
O 
2 NO
2 
+2 NH
4 
OH 

NH
4 
NO
2
+ NH
4 
NO
3
+H
2
O 
N
2
O
3
+2 NH
4 
OH 

2NH
4 
NO
2
+H
2
O 
Bundan tashqari shimib oluvchi sifatida magniy oksidi ham qo’llanilishi 
mumkin. Adsorbsion usullarida eng samarali deb silikagel (SiO
2 

nH
2
O) va torf 
ishqorli sorbentlar hisoblanadi. Yuqorida keltirilgan usullar, hozirgi vaqtda sanoat 
miqiyosidagi tajriba tadqiqot darajasida. Bunda eng samarali silikagelli adsorbsiya 
usulidir, chunki bunda turdoshrshli mahsulot sifatida azot kislotasi (HNO
3
) va azot 
oksidining kontsentratlari ajratib olinadi. 
Energetikada azot oksidlarini ajratib olishida katalitik usuli ham ishlatilishi 
mumkin. Bu turdagi qurilmalar, azot kislotasini ishlab chiqarish tizimlarida 
ishlatiladi. Lekin qozonxona sharoitida ularni qo’llanilishi, katta joyni egalashi va 
tannarxining kattaligi tufayli, samarasizdir. Azot chiqindilarni kamaytirish 
maqsadida zamonaviy yo’nalishlar konstruktiv – rejimli yechimlarga asoslanadi.