O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

asosiy maqsadi
tabiiy muhitga 
ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, aholining hayotiy va 
ma’naviy ehtiyojlarini qondirish maqsadlarida majmuali ta’sir 
ko‘rsatishni amalga oshirishdan iborat.
Tabiatdan foydalanishning 
asosiy vazifalarini
quyidagilar 
tashkil etadi: 

jamiyatning tabiiy resurslarga bo‘lgan va uzluksiz oshib 
borayotgan ehtiyojlarini qondirish; 

tabiiy 
resurslarni 
qayta 
tiklash, 
tabiiy 
muhitning 
mahsuldorligini oshirish uchun sharoitlar yaratish; 

tiklanmaydigan tabiiy resurslardan tejamkorona, oqilona 
foydalanish; 

atrof muhitni ifloslanishdan saqlash; 

landshaftlarni maqsadli o‘zgartirish. 
Tabiatdan foydalanishga doir vazifalarni amalga oshirish 
tabiatdan foydalanishning quyidagi eng muhim geografik 
tamoyillariga asoslanadi: 
1) tabiiy resurslardan foydalanish sajiyasi va usullarining 
muayyan mahalliy sharoitlarga, ya’ni landshaft xususiyatlariga 
mosligi; 
2) 
tabiatdan 
foydalanishning 
nomaqbul 
(noxush) 
qolgan geologik joylar, sharsharalar, tub o‘simlik qoplamining 
“omon qolgan” qoldiqlari va b.) tabiat yodgorliklari sifatida
belgilash va asrash lozim. Shuningdek, landshaftlarning 
muhofazaviy, rekreatsiya, madaniy - tarbiyaviy, iqtisodiy 
vazifalarini birgalikda amalga oshirishning eng maqbul shakli 
milliy va tabiiy bog‘larni yaratishdir. Tabiatdan foydalanishning 
bunday shaklida kam o‘zgartirilgan landshaftlar bilan bir qatorda 
xo‘jalikda foydalanilayotgan joylar ham kirishi mumkin; ayniqsa 
tabiiy va madaniy - tarixiy yodgorliklarning mavjud bo‘lishi 
maqsadga muvofiq. Milliy va tabiiy bog‘lar ommaviy kelish 
uchun ochiq bo‘ladi va sayyohlik, hordiq va shifobaxsh markazlar 
bo‘lib xizmat qiladi. Ularning hududida ilmiy tadqiqotlar uchun 
rezervatlar, yordamchi xo‘jaliklar, shifo va dam olish maskanlari, 
kichikroq xizmat ko‘rsatish korxonalari bo‘lishi mumkin. Bunday 
bog‘larga mamlakatimizdagi Zomin milliy bog‘i misol bo‘ladi. 
6. Madaniy landshaftning oqilona rejalashtirilgan tuzilmasi 
uning tashqi shinamligiga monand bo‘lishi kerak. Bu maqsadni 
amalga 
oshirish 
rekultivatsiya, 
ko‘kalamzorlashtirish 
va 
ekinzorlarni ilmiy asoslangan holda joylashtirish bilan amalga 
oshiriladi. 
Bundan 
tashqari, 
landshaft 
arxitekturasi(lot. 
architectura
< yun. 
architektonikё
qurish mahorati ), ya’ni turli 
inshootlarning landshaftga mos bo‘lishi ham muhim ahamiyatga 
ega. Inshootlarni joylashtirish, ularning katta-kichikligi va 
arxitektura uslubi, shuningdek, yo‘llarning atroflariga manzara 
berish landshaftlarning estetik sifatini oshirishi lozim. 
7. Landshaft hududini ilmiy asoslangan holda tashkil 
etishning muhim shartlaridan biri landshaftning morfologik 
qismlari orasidagi gorizontal aloqalarni hisobga olishdir. Sanoat 
korxonalari, aholi dahalari, ko‘kalamzorlar, suv havzalarining 
joylashuvi shamollarning ustuvor yo‘nalishiga, shuningdek yer 
usti va yer osti oqimining yo‘nalishiga mos tushishi lozim. 
Ikkilamchi gravigen jarayonlarni bartaraf qilish va tuproq 
zarralarining yo‘qolishini oldini olish uchun nafaqat oqar suvlar va 
jarlarning atroflari, balki suv ayirg‘ichlar va yonbag‘irlarda ham 
bu yerlardan boshqa maqsadlarda foydalanish uchun qiymatidan 
qat’iy nazar daraxtzorlar va o‘rmonli maydonlar bo‘lishi zarur. 
8. Ekinzorlarni to‘g‘ri joylashtirish, ulardan to‘g‘ri 
foydalanish va muhofaza qilish turli melioratsiyalar yordamida 
7 
118 

---

oqibatlarini oldindan anglab yetish va imkoni boricha oldini olish; 
3) tabiiy resurslarni o‘zlashtirishni intensivligini oshirish; 
4) tabiatning (landshaftlarning) ilmiy va estetik qiymatini 
asrash; 
5) tabiiy resurslardan xo‘jalikda maqsadga muvofiq, 
iqtisodiy jihatdan asoslangan navbatli foydalanishni saqlash; 
6) tabiiy resurslardan xo‘jalikda foydalanishning majmuali 
sajiyasini e’tiborga olish; 
7) qazib olishda, boyitishda va qayta ishlashda foydali 
qazilmalarni miqdor jihatdan yo‘qotilishini kamaytirish yoki 
bartaraf qilish; 
8) ishlab chiqarishni har tomonlama “ekologiya-
lashtirish”ni ta’minlash.
Adabiyotlarda “tabiatdan oqilona foydalanish” yoki 
“tabiatdan foydalanishni optimallashtirish tushunchalari keng 
qo‘llaniladi.