O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

TABIATDAN FOYDALANISHNING MOHIYATI VA 
GEOGRAFIK JIHATLARI 
 
 
Mavzuning asosiy masalalari 
Tabiatdan foydalanishning asosiy maqsadi va vazifalari. 
Tabiatdan foydalanish – fanlararo integrativ ilmiy soha. Tabiatdan 
foydalanishning geografik jihatlari.
 
Tabiat va jamiyatning ozaro 
munosabatlari 
Tabiatdan foydalanishning asosiy maqsadi va vazifalari. 
Jamiyatning tabiatga ta’siri tobora kuchayib borayotgan 
sharoitlarda atrof tabiiy muhitni optimallashtirish (lot. 
optimus
eng 
yaxshi) hamda inson va uning muhiti orasidagi o‘zaro ta’sir 
strategiyasini ishlab chiqish asosida tabiatdan foydalanish tizimini 
shakllantirish muammolari muhim ahamiyatga ega. Tabiiy 
resurslarning yalpi unumdorligi ularning rivojlanishi va tabiat 
bilan bo‘lgan aloqalarining asosini tashkil etadi. 
Muayyan 
landshaft 
doirasida 
amalga 
oshiriladigan 
tabiatdan foydalanish ijtimoiy ishlab chiqarish va tabiy muhit 
ta’siri hamda modda almashinuvini amalga oshirishning asosiy 
shaklidir.
Tabiatdan foydalanish – tabiiy resurslardan oqilona 
foydalanish, muhofaza qilish va qayta tiklashga qaratilgan turli 
faoliyatlar majmuasi bo‘lib, pirovardida atrof muhitga ta’sir 
ko‘rsatadigan hamda sanoat, qishloq xo‘jaligi, noishlab chiqarish 
tarmoqlarining rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan xo‘jalik 
tadbirlarining keng va murakkab tizimidir. Bu tadbirlar tizimi 
inson xo‘jalik faoliyatining ham foydali, ham nomaqbul 
oqibatlarini o‘z ichiga oladi. 
Geografik qobiq doirasidagi tabiiy muhit - tabiatdan 
foydalanishning asosiy ob’yektidir. Tabiiy muhit kishilik jamiyati 
yashaydigan 
va 
inson 
xo‘jalik 
faoliyati 
jarayonida 
o‘zgartiriladigan muhit, ya’ni geografik qobiqning ijtimoiy 
rivojlanishining bevosita sharoiti bo‘lgan qismidir. 
Tabiatdan foydalanish muammosining o‘ziga xosligi uning 
ularning salohiyatini oshirishga doir tadbirlar bilan birga bo‘lishi 
zarur. Bu vazifa muammolarning ikkinchi majmuasiga – 
landshaftning mavjudligi jarayonlarini boshqarishga o‘tishni 
taqoza etadi. Chunki, tabiiy jarayonlarni uzluksiz ravishda qo‘llab-
quvvatlab turish va maqbul yo‘nalishda va zarur holatda tartibga 
solish madaniy landshaftni buzilgan landshaftdan farq qilishiga 
imkon beradi. 
P.N. G‘ulomovning fikricha madaniy landshaftlar bunyod 
etish uchun quyidagi talablar bajarilishi lozim: 
1. Madaniy landshaftlar jamiyatning iqtisodiy, rekreatsion 
va estetik talablariga to‘liq javob berishi kerak. Kishilarning 
yashashi uchun ekologik sharoit eng qulay va atrof muhit musaffo 
bo‘lishi lozim.
2. Madaniy landshaft bir xil manzarali bo‘lmasligi kerak. 
Uning ichki xilma – xilligi landshaftda barqarorligi uchun muhim 
shartdir. Shuning uchun madaniy landshaftda ekinzorlar bilan 
daraxtzorlar va boshqa geosistemalar bo‘lishi zarur. 
Shunday qilib, madaniy landshaftlarda unumdorlik, 
iqtisodiy samaradorlik zarur shart – sharoit qulay, tabiiy muhit 
sog‘lom, musaffo va rangbarang bo‘lishi kerak. 
6 
119 

---

ko‘p rejali, keng ko‘lamli, majmuali bo‘lishi bilan bog‘liq. Shu 
sababli tabiatdan foydalanishning o‘ziga xos muammosini tadqiq 
qilish va amalga oshirish sitemali (yun. 
systёma
qismlardan tashkil 
topgan bir butun, birikma) yondashuvni taqoza etadi. Bunday 
yondashuv tadbirlardan har birini “inson-ishlab chiqarish-tabiat” 
umumiy sistemasining tarkibiy qismi sifatida qarashni taqoza 
etadi.
Tabiatdan foydalanish jarayonida tabiiy resurslardan 
foydalanish, ularni muhofaza qilish va qayta tiklash bo‘yicha 
tadbirlarni bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda va ishlab chiqarish 
bilan aloqadan tashqarida qarash mumkin emas. Tabiatdan 
foydalanishning bu unsurlari (bug‘inlari) bir-biri bilan bog‘liq 
bo‘lgan yagona jarayonning qismlarini tashkil etadi. Tabiatdan 
foydalanish muammosining majmuiyligi, shuningdek, texnikaviy 
(yun. 
technё
mahorat, san’at, ustalik;) tadbirlarni tashkiliy - 
iqtisodiy tadbirlar bilan birgalikda bo‘lishini va ularni ishlab 
chiqarish siklida bir paytda qo‘llanilishini bildiradi.
Tabiatdan foydalanishning