Oʼzbekiston respublikаsi oliy vа oʼrtа mаxsus tа’lim vаzirligi p. M. Matyaqubova, sh. M. Mаshаripov, X. sh. Jabborov “fan va texnikada o’lchashlar noaniqligi”

1.3.1- rasm. Normal taqsimot qonuniga matematik kutilishi va standart ogʼishning taʼsiri
“Xatolik” tushunchasini notoʼgʼri qoʼllanilishi uning boshqa tushunchalarning mohiyati bilan bir xilda emasligini anglatadi. Masalan, “oʼlchash natijasining xatolik tavsifi” va “xatolikning ishonchli chegaralari” bunga misol boʼla oladi. Maʼlum oʼlchash natijasining xatoligi koʼrilayotgan tajribada asosan maʼlum turdagi oʼlchash vositasining metrologik tavsiflari bilan bogʼliq boʼlib, “xatolik tavsiflari” ni baholash ruxsat qilingan oʼlchash sharoitida virtual yoki real tajriba natijalari, shuningdek turli taʼsir qiluvchi omillar taʼsiriga asoslanadi. Shunga asosan, miqdoriy qiymati boʼyicha tasodifiy hisoblangan oʼlchash natijalarining oʼrtacha kvadratik xatoligini, bartaraf qilinmagan muntazam xatolik, oʼlchash natijalarining ishonchli intervallari xatolik taʼrifiga berilgan dastlabki qoidaga mos kelmaydi. Oʼlchash natijalarining ushbu miqdoriy tavsiflari amalda xatolikni emas, natijalarning sochilishini tavsiflaydi.
Tajriba natijalarining xaqiqiy qiymat (tayanch qiymat) ga nisbatan sochilishi yoʼl qoʼyiladigan xatolikka nisbatan ogʼishlari 1.3.2-rasmda tasvirlangan.

1.3.2 - rasm. Tajriba natijalarini tayanch qiymatga nisbatan ogʼish qiymatlari
Shu bilan birga taʼkidlash lozimki, noaniqlik kontseptsiyasini yaratilish gʼoyasi va uning amalga oshishini taʼminlagan asosiy holatlar sifatida quyidagilar hisoblanadi:
- 80-yillarning boshigacha halqaro miqyosda oʼlchash natijalarini qayta ishlash va aniqligini baholash boʼyicha yagona metodika boʼlmaganligi oqibatida turli davlatlarda bajarilgan oʼlchash natijalari asosan milliy, shuningdek davlatlararo statusdagi standatlar bilan tartibga solingan;
- turli davlatlarning ishlab chiqarish korxona va tashkilotlari, metrologik va sinov laboratoriyalari tomonidan bajarilgan oʼlchash natijalarini oʼzaro solishtirishda mezon va tartiblarning tubdan farq qilishi, yoki uning umuman mavjud boʼlmasligi metrologik texnik toʼsiqlarni paydo qila boshladi, bu esa eksport/import savdolardagi texnik toʼsiqlaring asosi edi;
- global oʼlchashlar tizimi va metrologik kuzatuvchanlikning asosiy komponentlaridan biri oʼlchashlar noaniqligi hisoblanadi.
Oʼlchash xatoligi (measurement error) - kattalikning oʼlchangan qiymati va tayanch qiymati orasidagi farq.