Oʼzbekiston respublikаsi oliy vа oʼrtа mаxsus tа’lim vаzirligi p. M. Matyaqubova, sh. M. Mаshаripov, X. sh. Jabborov “fan va texnikada o’lchashlar noaniqligi”

1.2.2 – rasm. Oʼlchash noaniqligi taʼrifiga muvofiq natijalarning sochilishi (tarqoqligi)
Аmaliyotda koʼp marta oʼlchashlar (n=4 tadan kam boʼlmagan) oʼtkazilganda tasodifiy va muntazam effektlarning taʼsiri evaziga normal taqsimot qonunidan ogʼishishlar kuzatiladi. Koʼp marta oʼlchash natijalarini normal (Gaus) taqsimot qonuniga boʼysunishi grafik koʼrinishda ifodalanadi (1.2.3-rasm.)
1.2.3 – rasm. Normal (Gaus) taqsimot qonunini ehtimollik zichligi
bu erda: σ – oʼrtacha kvadratik ogʼish.
Normal taqsimot qonuniga boʼysunga tasodifiy jarayonlarni ogʼishini tarqoqlik markazi (matematik kutilish) dan ogʼishini baholashda oʼrtacha kvardratik ogʼish σ qabul qilingan. Laplas funktsiyasi asosida quyidagi qiymatlarni olamiz:

	(1.2.2)
	(1.2.3)
	(1.2.4)

Masalan, analitik oʼlchashlarda qoʼllaniladigan boʼlinma qiymatiga ega boʼlgan oʼlchov idishlarida subʼekt (personal) tomonidan noaniqlikka yoʼl qoʼyiladi. Bunda silidrdagi suyuqlikni hajmi boʼlinma qiymatlari orasida joylashgan holatda (1.2.4- rasm) subʼektiv noaniqlikni baholash lozim boʼladi.

1.2.4 – rasm. Silindra suyuqlik hajmini oʼlchashda subʼektiv oʼlchash noaniqligi
Jahonda oʼlchashlarning noaniqliklari boʼyicha ilmiy va texnik qoʼmitalar hamda ishchi guruhlar tashkil etila boshladi. Ushbu masalalarga metrologiya haqida fanning qiziqishini koʼp sonli xalqaro anjumanlar va seminarlar, shuningdek ilmiy-texnik jurnallardagi ushbu mavzuga oid eʼlon qilingan ishlar va uning dolzarbligidan ham sezish qiyin emas. Nashr etilgan ishlarda noaniqliklarni baholashning umumiy masalalari koʼrib chiqilgan boʼlib, maʼlum oʼlchashlarning natijalarini noaniqliklarini baholash esa koʼrib chiqilmagan. Shuning uchun ham maʼlum oʼlchashlarning aniq sohalari uchun, masalan, fizik-kimyoviy kattaliklarni oʼlchash, issiqlik texnikasi va temperatura kattaligini oʼlchash, elektr kattaliklarni oʼlchashda noaniqlikni baholash kabi oʼlchash turlarini rivojlantirish va metodikalarini ishlab chiqish buguni kunning muhim masalasidir. Respublikamizda hozirgi kunda fan va taʼlim sohasida, shuningdek oʼlchashlar va sinov natijalarini aniqlik tavsiflarini baholashni tartibga soluvchi barcha meʼyoriy hujjatlarni ishlab chiqishni samarali tashkil etishga yoʼnaltirilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. 2017-2021 yillarda Oʼzbekiston Respublikasini rivojlantirish Harakatlar strategiyasida, jumladan, «… yuqori texnologiyali qayta ishlash tarmoqlarini, eng avvalo, mahalliy xomashyo resurslarini chuqur qayta ishlash asosida yuqori qoʼshimcha qiymatli tayyor mahsulot ishlab chiqarishni jadal rivojlantirishga qaratilgan sifat jihatidan yangi bosqichga oʼtkazish orqali sanoatni yanada modernizatsiya va diversifikatsiya qilish» vazifalari belgilab qoʼyilgan. Mazkur vazifalarni amalga oshirishda metrologiya amaliyotiga oʼlchashlar noaniqliklari kontseptsiyasini va ularni baholashda zamonaviy usullarni tahlil qilish boʼyicha maqsadli ilmiy- tadqiqotlar olib borish dolzabr hisoblanadi.
Shunday qilib, oʼlchash noaniqligini:
- oʼlchashdan keyingi oʼlchanadigan kattalik haqidagi bizning apostreor bilimimiz;
- aniqlik nuqta nazaridan oʼlchash natijalarining sifat mezoni;
- oʼlchanadigan kattalik qiymati uchun baholash sifatida oʼlchash natijasining ishonchliligi oʼlchovi deb nomlash mumkin;
- oʼlchashning halqaro miqyosda tan olingan sifat koʼrsatkichi.