Oʼzbekiston respublikаsi oliy vа oʼrtа mаxsus tа’lim vаzirligi p. M. Matyaqubova, sh. M. Mаshаripov, X. sh. Jabborov “fan va texnikada o’lchashlar noaniqligi”

2.1.1 – rasm. Modelli yondashuvda oʼlchash jarayoni

Dastlab 1992 yilda chop qilingan “Oʼlchashlar noaniqligini ifodalash boʼyicha qoʼllanma” (GUM) da kirish kattaliklari boʼyicha quyidagi tartiblar oʼrnatilgan:

1. 
   noaniqlikni tashkil qiluvchilarini barcha kirish kattaliklari ularni baholash usuliga muvofiq ikkita kategoriyaga boʼlish mumkin:
   

• А kategoriya – statistik usullarni qoʼllash yoʼli bilan baholanadigan tashkil qiluvchilar (koʼp marta oʼlchash natijalarini ayta ishlash yoʼli bilan);
• B kategoriya – boshqa usullari bilan baholanadigan tashkil qiluvchilar (masalan, OʼV ni pasportidan olingan tavsiflar, maʼlumotnomalar, attestatlash va kalibrlash sertifikatlari, oldingi tajriba natijalari va .x.).

2. 
   А tur tashkil qiluvchilar standart noaniqlik ( ) sifatida baholanadi va uning qiymati koʼp marta kuzatishlarning oʼrtacha kvadratik ogʼishiga tengdir. Ushbu tashkil qiluvchilar erkinlik darajasi soni ( ) bilan xarakterlanadi, , bunda n- kuzatishlar soni. Masalan, elektr zanjiridagi tok kuchi ( ) 15 marta koʼp marta tajribada miqdoriy qiymati oʼlchandi. Bunda erkinlik darajasi soni ga teng boʼladi.
   
3. 
   B tur tashkil qiluvchilar ( ) oʼlchanayotgan kattalik qiymatlari joylashishi mumkin boʼlgan intervaldagi (joylashish ehtimoli P- ishonch darajasi nomaʼlum ham boʼlishi mumkin¹ ) maʼlum chegaralardan olinadigan standart (oʼrtachakvadratik) ogʼish sifatida baholanadi. Ushbu tashkil qiluvchilarning erkinlik darajasi soni ² bilan tavsiflanadi.
   
4. 
   Barcha tashkil qiluvchilar yigʼindi standart noaniqlikni ( ) shakllanlantiradi va dispersiyalarni qoʼshish qoidasiga³ muvofiq hisoblanadi:
   

(2.1.2)

Yigʼindi standart noaniqlik ( ) erkinlik darajasini effektiv soni bilan xarakterlanadi.

5. 
   Noaniqlikni interval baholanishi kengaytirilgan noaniqlik ( ) boʼlib, uning miqdoriy qiymati yigʼindi standart noaniqlikni ( ) qamrab olish koeffitsienti ga koʼpaytirish bilan aniqlanadi, yaʼni:
   

(2.1.3)

bu yerda: - kengaytirilgan noaniqlik; - yigʼindi noaniqlik; - qamrab olish koeffitsienti⁴ .
Umumiy holatda qamrab olish koeffitsienti ehtimollik 0,95 va erkinlik darajasini samarali soni boʼyicha Stьyudent koeffitsienti kabi aniqlanadi.
Oʼlchash jarayoni tasodifiy jarayonlar yigʼindisi boʼlib, boʼlayotgan jarayonlarni kuzatib borish, nazorat qilish, miqdoriy tavsiflarini baholash taqsimot funktsiyalari, ularning turli ehtimolliklar boʼyicha oʼzgarish intervallariga bogʼliqdir. Shunga asosan, har bir oʼlchanayotgan kattalikning qiymati boshqa kattaliklarning qiymati va bogʼliqlik funktsiyalari oraqali ifodalanadi.