Reja:
1. Izoprenoidlar va terpenoidlar tushunchasi;
2. Terpenlar va ularning turlari;
3. Monosiklik terpenlar;
4. Bisiklik terpenlar.
Terpenoidlar deb tarkibida kislorod atomi saqlagan terpenlarning
hosilalariga aytiladi. Terpenlar esa tabiiy birikmalarning katta bir guruhi bo`lib,
ular alisiklik birikmalar qatoriga kiradi va (C
5
H
8
)
2+n
formulaga ega bo`ladi.
Molekulada odatda n ning qiymati 0–8 atrofida bo`ladi.
Molekuladagi izopren qoldiqlari soniga qarab terpenlar quyidagi turlarga
bo`linadi: C
10
H
16
formulali moddalar–monoterpenlar, C
15
H
24
formulali moddalar–
seskviterpenlar, C
20
H
32
formulali moddalar–diterpenlar, C
30
H
48
formulali
moddalar–triterpenlar deyiladi.
Tuzilishiga qarab hamda molekulasidagi sikllarning soniga qarab terpenlar
quyidagi to`rt guruhga ajratiladi:
Alifatik terpenlar, monosiklik terpenlar, bisiklik terpenlar, trisiklik terpenlar.
Monosiklik terpenlar asosida mentan skeleti yotadi. Mentan–to`liq
gidrogenlangan simol hosilasi bo`lib, simolni gidrogenlab olinadi:
C H
3
C H
H
3
C
C H
3
C H
3
C H
H
3
C
C H
3
simol mentan
Mentan suyuq modda bo`lib, tabiatda uchramaydi.
Monosiklik terpenlar to`rt atom bromni biriktirib olish xususiyatiga ega,
chunki ular o`z molekulasida ikkita qo`shbog` tutadi. Monosiklik terpenlarning eng
birinchi vakili limonen bo`lib, u limonning efir moyida uchraydi. Shuning uchun
ham «Limonen» deb atalgan. Limonenning tuzilishi rus olimi Ye. Ye. Vagner
tomonidan aniqlagan bo`lib, uning tuzilishi quyidagicha:
316
C = C H
2
C H
3
H
3
C
Limonen molekulasida asimmetrik uglerod atomi mavjud bo`lgani uchun,
uning ikkita optik faol va bitta optik nofaol–ratsemik shakllari uchraydi. Limon
moyida, apelsin po`stlog`i moyida hamda selderey va zira moylarida ham D–
limonen uchraydi. Qarag`ay va pixta ignabarglarining efir moyida L–limonen
uchraydi. Ratsemik shakldagi limonen esa dipenten deb ataladi va skipidarning
ba`zi turlarida saqlanadi. Kauchukni quruq haydash orqali dipenten hosil qilinadi.
Dipentenni ba`zi bir terpenlardan ham olish mumkin.
Mentanning gidroksil guruh tutgan hosilalari ichida mentol va terpin alohida
ahamiyatga ega.
Mentol yoki mentanol–3 yalpiz efir moyining asosiy tarkibiy qismi bo`lib,
uning hidini belgilaydi. Sanoatda mentol yalpiz efir moyidan ajratib olinadi yoki
timolni gidrogenlash yo`li bilan sintez qilinadi.
C H
3
O H
C H
H
3
C
C H
3
Mentol kristall modda bo`lib, uning molekulasida uchta asimmetrik uglerod
atomi bo`ladi. Shuning uchun ham mentol optik faollikka ega bo`lib, suvda yomon,
organik erituvchilarda esa yaxshi eriydi.
Tibbiyotda mentol bosh og`riqlarida tinchlantiruvchi, burun–tomoq shilliq
pardasi yallig`langanda esa antiseptik dori vositasi sifatida ishlatiladi. Mentolning
izovalerian kislota mentil efiridagi eritmasi validol deb ataladi va stenokardiya
hamda nevroz kasalliklarida keng ko`lamda qo`llaniladi.
Terpin yoki mentandiol–1,8 ikki atomli spirt bo`lib, tabiatda erkin holda
uchramaydi. Balki ba`zi bir efir moylar uzoq vaqt saqlanganda hosil bo`ladi.
317
O H
H
3
C
C
C H
3
H
3
C
O H
Sanoatda terpin skipidar tarkibidagi pinenni gidroliz qilish yo`li bilan
olinadi. Terpin bir molekula suv bilan kristallanadi, shuning uchun ham uni
terpingidrat deb nomlanadi. Terpingidrat kristall tuzilishli modda bo`lib, tibbiyotda
bronxit kasalligida balg`am ko`chiruvchi vosita, ayrim hollarda antiseptik vosita va
kuchsiz siydik haydovchi vosita sifatida ham qo`llaniladi.
Bisiklik terpenlar molekulasida bitta qo`shbog` mavjud bo`lgan va ikkita
sikldan tashkil topgan alisiklik birikmalardir. Bisiklik terpenlarning turli xil
guruhlari, odatda, tarkibida qo`shbog` bo`lmagan uglevodorodlar (karan, pinan va
kamfan) dan hosil qilinadi. Shuning uchun ham bisiklik terpenlar karan, pinan va
kamfan guruhlariga bo`linadi:
H
2
C
C H
2
H
2
C
C H
3
C H
C H
H
3
C
C H
3
C
C H
H
2
C
C H
2
H
2
C
C H
3
C
C H
H
3
C
C H
3
C
C H
2
C H
2
C
H
3
C
C H
C H
C H
3
H
2
C
C H
H
2
C
C H
3
karan pinan kamfan
Bisiklik terpenlar ichida pinan guruhiga kiruvchi pinen katta ahamiyatga ega
bo`lib, pinen skipidarning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. «Pinen» so`zi
lotincha «pinus»–qarag`ay so`zidan kelib chiqqan, hamda pinenning tuzilishi ham
rus olimi Ye. Ye. Vagner tomonidan aniqlangan:
C H
2
C
H
3
C
C H
C
C H
3
H C
C H
H
2
C
C H
3
318
Toza pinen skipidar hidiga ega bo`lgan suyuqlik. Pinen molekulasida ikkita
asimmetrik uglerod atomi mavjud bo`ladi. Shuning uchun ham pinen o`ngga
buruvchi, chapga buruvchi va optik nofaol pinen ko`rinishida uchraydi.
Ignabargli daraxtlar smolasini suv bug`i yordamida haydash yo`li bilan
skipidar yoki terpentin moyi olinadi. Haydab bo`lgandan keyin qolgan qoldiq
smola kanifol bo`ladi.
Tozalangan skipidar rangsiz, o`ziga xos hidli, suvdan yengil suyuqlik
bo`lib, suvda erimaydi, organik erituvchilarda esa yaxshi eriydi. Texnikada
erituvchi sifatida, tibbiyotda esa shamollash kasalliklarida badanga surtish
maqsadida qo`llaniladi. Skipidarning ahamiyati uning tarkibidagi pinen bilan
belgilanadi. Pinen esa asosan terpingidrat va kamforani sintez qilish uchun
ishlatiladi.
Pinenga uzoq vaqt davomida 25–30 % li sulfat kislota eritmasi ta`sir
ettirilganda, pinen molekulasidagi qo`shbog` hamda to`rt a`zoli sikl uziladi va
bo`shagan valentliklarga ikki molekula suv birikadi. Natijada ikki atomli spirt–
terpin hosil bo`ladi.
C H
2
C
H
3
C
C H
C
C H
3
H C
C H
H
2
C
C H
3
+
2HOH
C H
2
C H
C
C H
3
H
2
C
C H
H
2
C
O H
C
H
3
C
C H
3
O H
Kamfan guruhining eng asosiy vakili kamfora hisoblanadi. Kamfora
molekulasida ikkita asimmetrik uglerod atomi bor, shuning uchun ham kamfora
o`ngga buruvchi, chapga buruvchi izomerlar holida va ratsemik shaklda mavjud
bo`la oladi.
319
H
2
C
C = O
H
2
C
C H
3
C
C H
H
3
C
C H
3
C
C H
2
Yaponiya va Xitoyda o`sadigan Laurus camphora daraxtidan o`ngga
buruvchi kamfora ko`plab miqdorda ajratib olinadi. Kamfora daraxtining qipig`i
suv bug`i bilan haydalganda, kamforaning o`zi va kamfora moyi suv bug`i bilan
birga haydab olinadi. Siqish yo`li bilan kamfora moyidan kamfora ajratib olinadi.
O`ngga buruvchi kamfora 175
0
C da suyuqlanadigan, 209
0
C da
qaynaydigan, oddiy haroratda qisman uchuvchan kristall modda.
Ushbu usuldan tashqari, sanoatda kamfora quyidagi usullar bilan ham
olinadi:
a) Pinendan kamfora sintez qilish.
Pinendan olinadigan sintetik kamfora 178,6
0
C da suyuqlanadi, optik faol
emas.
b) Pixta moyi tarkibidagi bornilatsetatdan kamfora sintez qilish.
Bornilatsetat borneol spirtning sirka efiri bo`lib, pixta moyida 30–40 %
miqdorda saqlanadi. Sintetik kamfora ishlab chiqarish uchun pixta moyidan
bornilatsetat ajratib olinadi, uni gidrolizlanadi va hosil bo`lgan borneolni
oksidlanadi. Masalan:
C H
3
H
2
C
C H
2
H C
C
C H
H
3
C
C H
3
C
O
C O
H
3
C
C H
2
+
H
2
O
H
2
C
C H
2
H C
C
C H
H
3
C
C H
3
C
O
C H
2
C H
3
H
+
(O )
C H
3
H
2
C
C H
2
O = C
C
C H
H
3
C
C H
3
C
C H
2
Bu usul bilan olinadigan sintetik kamfora qutblangan nur tekisligini chapga
buradi.
Kamfora o`ziga xos hidli, achchiq ta`mli, uchuvchan kristall modda bo`lib,
suvda erimaydi, organik erituvchilar va moylarda yaxshi eriydi.
320
Kamfora molekulasida qo`shbog` yo`q bo`lib, u galogenlarni biriktirib
olmaydi. Kamfora–bisiklik keton bo`lganligi sababli, gidroksilamin bilan
reaksiyaga kirishib oksim, fenilgidrazin bilan reaksiyaga kirishib fenilgidrazon
hosil qiladi.
Farmatsevtik tahlilda kamfora miqdorini aniqlashda uning molekulasidagi
karbonil guruhi xossalaridan foydalaniladi. Buning uchun gidroksilamin
gidroxlorid ta`sir ettirilib kamfora oksimi olinadi, ozod holda ajralib chiqqan xlorid
kislota esa ishqor bilan titrlab miqdori aniqlanadi.
Shuni aytib o`tish kerakki, kamfora molekulasidagi >C=O guruh yonidagi
CH
2
ning vodorod atomlari qo`zg`aluvchan xususiyatga ega. Shuning uchun ham
kamfora aromatik aldegidlar bilan kondensatlanish reaksiyalariga kirishadi hamda
quyidagi tuzilishli moddani hosil qiladi:
C H
3
H
2
C
C = O
H
2
C
C
C H
H
3
C
C H
3
C
C = C H
Bu reaksiya kamforani aniqlashda qo`llaniladi.
Tibbiyotda kamforaning har uchala turi ham ishlatiladi. Ko`pincha, kamfora
moydagi eritma–Oleum camphorae holida yurakka quvvatlovchi, shuningdek,
balg`am ko`chiruvchi va qitiqlovchi ta`sir ko`rsatuvchi dori vositasi sifatida
qo`llaniladi. Texnikada kamfora selluloid tayyorlashda, shuningdek, tutunsiz porox
ishlab chiqarishda ko`p miqdorda ishlatiladi.
Bromkamfora yoki monobromkamfora kamfora hidiga o`xshash hidli
kristall modda bo`lib, suvda erimaydi, organik erituvchilarda yaxshi eriydi.
Tibbiyotda tinchlantiruvchi dori vositasi sifatida ishlatiladi.
321
C H
3
C
C H
2
O = C
C
C H
H
3
C
C H
3
C
C H
2
B r
H
Mavzuga oid tayanch iboralar.
Terpenoidlar–tarkibida kislorod atomi saqlagan terpenlarning hosilalaridir.
Monosiklik terpenlar–molekulasi bitta halqadan iborat bo`lgan terpenlar.
Mentan–to`liq gidrogenlangan simol hosilasi bo`lgan monosiklik terpen.
Limonen–limonning efir moyida uchraydigan monosiklik terpen.
Mentol–yalpiz efir moyining asosiy tarkibiy qismi bo`lgan monosiklik
terpen.
Validol–tibbiyotda stenokardiya hamda nevroz kasalliklarida keng ko`lamda
qo`llaniladigan mpnosiklik terpen hosilasi.
Bisiklik terpenlar–molekulasida bitta qo`shbog` mavjud bo`lgan va ikkita
sikldan tashkil topgan alisiklik birikmalar.
Toza pinen–skipidar hidiga ega bo`lgan suyuqlik.
Tozalangan skipidar rangsiz, o`ziga xos hidli, suvdan yengil suyuqlik.
Kamfora–o`ziga xos hidli, achchiq ta`mli, uchuvchan kristall modda.
Bromkamfora yoki monobromkamfora–kamfora hidiga o`xshash hidli
kristall modda.
Takrorlash uchun savol va masalalar.
1. Terpenoidlar deb qanday turdagi organik birikmalarga aytiladi, ular qaysi
umumiy formula bilan ifodalanadi?
2. Terpenlar izopren qoldiqlari soniga, tuzilishi, molekuladagi sikllar soniga qarab
qanday turdagi terpenlarga bo`linadi?
3. Monosiklik terpenlar deb qanday turdagi organik birikmalarga aytiladi, ular
qanday turdagi birikmalarga ajratiladi?
4. Mentol sanoatda qanday usul bilan olinadi, tibbiyotda qanday maqsadda
ishlatiladi?
322
5. Terpin yoki 1,8–mentandiol sanoatda qanday usullar bilan olinadi, tibbiyotda
qanday dori vositalari sifatida ishlatiladi?
6. Qanday turdagi terpenlar bisiklik terpenlar deb ataladi, ular necha xil guruhga
bo`linadi?
7. Pinenning tuzilishi kim tomonidan aniqlangan, uning necha xil izomerlari
mavjud bo`ladi?
8. Skipidar qanday usul bilan olinadi, texnika va tibbiyotda qanday maqsadda
ishlatiladi?
9. Terpinning olinishi reaksiya tenglamasini yozib bering.
10. Kamforaning tuzilish formulasini va izomerlari formulalarini yozing.
11. Tibbiyot va texnikada kamfora qanday maqsadda ishlatiladi?
12. Bromkamforaning tuzilish formulasini yozing, tibbiyotda uning qanday
hosilalari qo`llaniladi?
Mavzuga oid adabiyotlar.
1. G. P. Xomchenko. «Kimyo», Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun.
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007.
2. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. «Umumiy kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
3. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. «Kimyo», Toshkent,
«O`zbekiston» nashriyoti, 2002.
4. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. «Organik kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
5. I. M. Primuhamedov. «Organik ximiya», Toshkent, «Meditsina»
nashriyoti, 1987.
6. S. I. Iskandarov, A. A. Abdusamatov, R. A. Shoymardonov. «Organik
ximiya», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1979.
7. O. S. Sodiqov, O. Y. Yo`ldoshev, K. S. Sultonov. «Organik ximiya»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1971.
323
Alkaloidlar, tabiatda uchrashi, tuzilishi, vakillari.
Reja:
1. Alkaloidlar haqida tushuncha;
2. Alkaloidlarning tabiatda uchrashi va tuzilishi;
3. Alkaloidlarning vakillari.
Alkaloidlar deb ayrim o`simliklar tarkibida uchraydigan, tarkibida azot
atomi tutgan hamda asos xossalariga ega bo`lgan murakkab organik moddalarga
aytiladi. Alkaloidlarning ko`pchiligi odam organizimiga kuchli fiziologik va
farmakologik ta`sir ko`rsatadi: ular katta dozada zaharli moddalar, kichik dozada
esa qimmatbaho dorivor moddalar hisoblanadi.
Alkaloid so`zi lotincha alkakli–ishqor, oides–simon so`zlaridan yasalgan
b`olib,
«ishqorsimon»
degan
ma`noni
bildiradi.
Ko`knorguldoshlar
(Papaveraceae), dukkaklilar (Leguminseae), ituzumguldoshlar (Solanaceae),
ayiqtovonguldoshlar (Ranunculaceae), zirkguldoshlar (Berberidaceae) singari
o`simliklar oilalari alkaloidlarga boy hisoblanadi. O`simliklarda alkaloidlarning
miqdori turlicha bo`ladi. Xinna daraxtining po`stlog`ida, koridalis va barbaris kabi
o`simliklarda alkaloidlarning miqdori 10–15 % ga yetadi. Lekin bunday
o`simliklar juda kam. Umuman, tarkibida 1–2 % atrofida alkaloid mavjud bo`lgan
o`simliklar alkaloidlarga boy o`simliklar hisoblanadi. Alkaloidlar o`simliklarning
vegetatsiya davri va tuproq sharoitiga qarab sifat va miqdor juhatdan o`zgarib
turadi. Alkaloidlar o`simliklarda olma, limon, oksalat, qahrabo, sirka, propion, sut,
sulfat, fosfat kislotalarning tuzlari holida uchraydi. O`z tuzlaridan hosil qilingan
erkin alkaloidlar asosli xossaga ega bo`lganligi sababli alkaloid–asoslar deb
yuritiladi.
XX asrda sobiq SSSR alkaloidlar kimyosini rivojlantirishda V. M.
Rodionov, N. A. Preobrajenskiy, A. P. Orexov, A. G. Menshikov, R. A.
Konovalova, S. I. Kanevskaya, S. Yu. Yunusov, O. S. Sodiqov kabi olimlarning
xizmatlari katta.
324
Mamlakatimizda O`zbekiston Fanlar Akademiyasi «O`simlik moddalari
kimyosi instituti» Alkaloidlar kimyosi laboratoriyasi, «Bioorganik kimyo» instituti
Polifenollar laboratoriyasi hamda Mirzo Ulug`bek nomli O`zbekiston Milliy
Universiteti Tabiiy birikmalar kimyosi laboratoriyasida alkaloidlar sohasida katta
ilmiy–tadqiqot ishlari olib borilgan va borilmoqda.
Alkaloidlarni o`simliklardan ajratib olish usullari.
Alkaloidlar o`simliklar tarkibidan tuz yoki asoslar holida ekstraksiya qilish
yo`li bilan ajratib olinadi. Bunda alkaloidlarning tuzlari suvda va spirtda yaxshi
erib, boshqa organik erituvchilarda yomon erishi, alkaloidlarning o`zlari esa suvda
yomon erib, organik erituvchilarda yaxshi erishidan foydalaniladi.
Alkaloidlarni tuzlar holida ekstraksiya qilishda erituvchi sifatida
suyultirilgan xlorid va sulfat kislotalar yoki shu kislotalar qo`shilgan spirt
ishlatiladi. Hosil qilingan ekstrakt tarkibida alkaloid bilan birga boshqa qo`shimcha
moddalar ham mavjud bo`ladi. Alkaloidlarni qo`shimcha moddalardan ajratib olish
uchun turli xil usullardan foydalaniladi. Ayrim hollarda kislotali ekstraktga ohak
qo`shiladi, buning natijasida alkaloid–asoslar cho`kmaga tushadi. Cho`kmadan esa
alkaloid–asoslar benzol, efir, spirt yoki xloroform kabi erituvchilar yordamida
ajratib olinadi.
Alkaloidlarni erkin asoslar holida ajratib olish uchun tarkibida alkaloid
tutgan o`simliklar kukun holiga kelguniga qadar maydalanadi, so`ngra ammiak,
soda yoki ishqor eritmasi bilan ho`llanadi hamda benzol, dixloretan, efir,
xloroform kabi erituvchilar yordamida ekstraksiya qilinadi. Olingan ekstrakt
suyultirilgan sulfat kislota bilan chayqatiladi, kislotali eritmaga ishqoriy muhitga
kelguniga qadar ammiak yoki ishqor eritmasi qo`shiladi. Cho`kmaga tushgan
alkaloid–asoslar benzol, efir, spirt yoki xloroform kabi organik erituvchilar
yordamida ekstraksiya qilish yo`li bilan ajratib olinadi.
Ushbu usullar yordamida alkaloidlarni o`simliklar tarkibidan ajratib olishda
bir nechta alkaloidlar aralashmasi (alkaloidlar yig`indisi) hosil bo`ladi. So`ngra
aralashma maxsus usullar bilan alohida–alohida individual alkaloidlarga ajratiladi.
325
Alkaloidlarning ko`pchiligi oson kristallanadigan rangsiz moddalar bo`lib,
ulardan ba`zi birlari (koniin, nikotin, anabazin) suyuq holda bo`ladi. Odatda, suyuq
alkaloidlar tarkibida kislorod atomi bo`lmaydi.
Alkaloidlarning mavjudligini aniqlash va ularni identifikatsiya qilish uchun
qo`llaniladigan reagent moddalari ikki xil guruhga bo`linadi: cho`ktiruvchi va rang
hosil qiluvchi reagent moddalar.
Cho`ktiruvchi reagent moddalar alkaloidlar bilan reaksiyaga kirishib
erimaydigan oddiy yoki qo`sh tuzlar cho`kmasini hosil qiladi. Bunday reagentlar
sifatida tanin, pikrin kislota, fosfor–volfram kislota eritmasi, fosfor–molibden
kislota eritmasi, Nesler reaktivi (K
2
[HgJ
4
]), Dragendorf reaktivi (KBiJ
4
) kabi
moddalar ishlatiladi.
Rang hosil qiluvchi reagent moddalar ajratib olingan alkaloidlarni
identifikatsiya qilish maqsadida qo`llaniladi. Bunday reagentlar sifatida
degidratlovchi, oksidlovchi yoki ham degidratlovchi, ham oksidlovchi moddalar
aralashmasi ishlatiladi.
Alkaloidlar guruhlari.
Alkaloidlarni o`rganish qulay bo`lishi uchun ular turli guruhlarga ajratiladi.
Oldingi vaqtlarda alkaloidlarning kimyoviy tuzilishi yetarli darajada o`rganilmagan
davrda ular qaysi o`simlikdan olinganiga qarab guruhlarga ajratilgan. Masalan, xin
daraxti po`stlog`i alkaloidlari, ko`knori alkaloidlari va hokazo.
Hozirgi vaqtda esa alkaloidlar ular molekulasiga kiradigan geterosikl
tabiatiga qarab guruhlarga ajratiladi. Bunday gruhlar oltita bo`lib, ular quyidagilar
hisoblanadi:
1. Piridin va piperidin guruhi alkaloidlari–ularga nikotin va anabazin
alkaloidlari misol bo`ladi.
2. Xinolin guruhi alkaloidlari–ularga xinin va sinxonin alkaloidlari misol
bo`ladi.
3. Izoxinolin guruhi alkaloidlari–ularga papaverin va narkotin alkaloidlari
misol bo`ladi.
326
4. Fenantren–izoxinolin guruhi alkaloidlari–ularga morfin va kodein
alkaloidlari misol bo`ladi.
5. Purin guruhi alkaloidlari–ularga teofillin, teobromin va kofein alkaloidlari
misol bo`ladi.
6. Tropan guruhi alkaloidlari–ularga tropin, ekgonin, atropin va kokain
alkaloidlari misol bo`ladi.
Mavzuga oid tayanch iboralar.
Alkaloidlar–ayrim o`simliklar tarkibida uchraydigan, tarkibida azot atomi
tutgan hamda asos xossalariga ega bo`lgan murakkab organik moddalar.
Alkaloid–asoslar–o`z tuzlaridan hosil qilingan erkin alkaloidlar asosli
xossaga ega bo`lgan alkaloidlar.
Cho`ktiruvchi reagent moddalar–alkaloidlar bilan reaksiyaga kirishib
erimaydigan oddiy yoki qo`sh tuzlar cho`kmasini hosil qiladigan moddalar.
Do'stlaringiz bilan baham: |