|
O’zbek tilida frazeologizmlarning grammatik xususikabi so’zlarni predmet harakatini bildiradi deb hisoblamaydilar. Bunday hodisani otni o’rganishda ham uchratish mumkin. Ayrim o’quvchilar tinchlik, qahramonlik, qadam kabi so’zlarni ot turkumiga kiritmaydilar. Tushunchani shakllantirish uchun o’quvchilarda mavhumlashtirish ko’nikmasini o’stirish, ular diqqatini so’zning aniq leksik ma’nosidan grammatik ma’nosiga qaratish va shu guruhdagi so’zlarga oid umumiy, grammatik belgilarni hisobga olgan holda, ularni bir guruhga birlashtirish talab etiladi. Masalan, k i m? yoki n i m a? so’rog’iga javob bo’ladigan barcha so’zlar “ot” turkumiga birlashadi; predmet bildirish, son (birlik va ko’plikda kelish), egalik qo’shimchalari bilan o’zgarish, kelishiklar bilan turlanish bu so’zlar uchun umumiy grammatik belgilar hisoblanadi. Tushunchani shakllantirishda xatoning oldini olish uchun ta’lim berish jarayonida qator metodik talablarga rioya qilinadi.
Grammatik tushunchani o’zlashtirish uzoq davom etadigan va kichik yoshdagi o’quvchilar uchun ancha murakkab jarayondir. O’qituvchi boshlang’ich sinflarda tushunchani o’zlashtirishga oid ishlarni tashkil etishda o’rganiladigan tushunchaning lingvistik mohiyatini, bilimlarni o’zlashtirish jarayonining psixologik-didaktik xususiyatlarini, o’quvchilarning nutqiy va aqliy o’sishi bir-birini taqozo etishini, grammatik bilimning nutqdagi o’rnini asos qilib oladi.
SHunday qilib, tilga oid tushunchalarni shakllantirish jarayoni shartli ravishda to’rt bosqichga bo’linadi:
– O’tlar ko’karadi.
– Olma keyinroq gullay siz qaysi ardan foydalandingiz? Ularning tagiga ikki to’g’ri chiziq chizing (O’quvchilar vazifani bajaradilar).
Frazeologik birlik yoki frazema, ibora kelib chiqish jihatidan juda qadimiy bo‘lsa-da, frazeologiya (iborashunoslik) fani tarixi bir necha yuz yilni o‘z ichiga oladi. Rus tilshunosligida Frazeologik birlik lar bilan tadqiqotchilar XVIII asrdan boshlab shug‘ullanib kelishmoqda. Jumladan, M.V.Lomonosov rus adabiy tili lug‘ati rejasini tuzar ekan, bunda so‘zlar bilan bir qatorda “xalq (Rossiya) maqollari”, ”frazeslar” va “idiomatizmlar” o‘z ifodasini topishi lozimligini alohida ta’kidlagan edi. XX asrning 60-80-yillariga kelib frazeologiya chet el tilshunosligida bo‘lganidek, o‘zbek tilshunosligida ham tez sur’atlar bilan o‘sdi.
Olim idiomatik birikmalarning boshqa tip turg‘un birikmalardan, jumladan maqol va matallardan farqini ham alohida belgilashga intiladi. Tadqiqotchining fikricha, idiomalarning semantik o‘ziga xosligi ularning nutqda yaxlit (ustama) ko‘chma ma’noda qo‘llanilishi, bu ustama ma’no komponentlari anglatgan ma’noga aloqador emasligi bilan belgilanadi. Maqol va matallar esa o‘z semantikasiga ko‘ra mustaqil jumla (vыskazыvanie) hosil qiladi. Idiomalar S.Kenesboev talqinicha, maqol va matallardan farq qilib, cheklangan tarkibdagi komponentlardan tuziladi. To‘g‘ri, maqol va matallar semantikasini idiomalar semantikasidan farqlashda miqdoriy mezon (komponent tarkibi) ma’lum rol o‘ynashi mumkin. Ammo frazemalar tiplari orasidagi semantik farqlarni belgilashda miqdoriy mezondan ko‘ra, bulardagi leksik-semantik munosabatlar belgilovchi omil sanaladi.
ayapti (tagiga uzuq chiziq chizadi). Qanday? (gullar) – chiroyli (gullar) ikkinchi darajali bo’lak, egani izohlayapti. Gullar bezadi – gapning asosi. CHiroyli gullar va adirlarni bezadi – so’z birikmasi”.
t beriladi.
’plikda; gulladi – fe’l, nima qildi? – gulladi, bo’lishli.
IV sinfda o’rganilgan mavzularni hisobga olib, morfologik tahlil biroz to’ldiriladi va quyidagi tartibda o’tkaziladi:
4. Kelishigi.iz ekanligi.
4. SHaxs-soni. 5. Zamoni.
So’z turkumiga ko’ra tahlil og’zaki va yozma tarzda o’tkaziladi: uni mustaqil mashq sifatida topshirish ham mumkin. To’liq bo’lmagan morfologik ta
3. So’z yasovchi qo’shimchani aniqlash. Bu yangi so
III sinfda “So’zning tarkibi” mavzusi to’liq o’rganilgach, gulzor so’zini so’z tarkibiga ko’ra og’zaki tahlil qilish tartibi q1. uo’ziniarog’iga javob bo’ladi, narsani bildirad – ot2. O’zakni aniqlayman. Buning uchun o’zakdosh so’zlar tanlayman: gulzor, gulli, gulsiz, gulla. Ularni solishtirib, umumiy qismini topaman – gul. Bu – o’zak.
IV sinfda paxtakorga 1. Paxtakorga – ot.
r vchi qo’shini qohimchalarni aniqlayman: -ga – so’z o’zgar’shimcha,hik qo’shimcibi:
mcha.
shimchani aniqlayman: -di – o’tgan zamon qchasi,– shaxn qasi, I, irBoshlang’ich sinflarda grammatik va morfemik tahlil bilan birga, so’zni tovush-harf tomonidan tahlil qilishdan ham foydalaniladi. Bu tahlilning vazifasi so’zda tovushlarning tartibini, ularning xarakterli xususiyatlarini, tovushlar va harflar o’rtasidagi munosabatni aniqlash hisoblanadi.
an ifodalangan?Masalan gicha tahlil qilin’zda ikktovush,undos.
ga
pik to’g’ri talaffuzni o’rgatish maqsadida ham foydalaniladi. Masalan, maktab so’zi oxirida b undoshi p tarzida talaffuz qilinadi, jufti bor undosh, tekshiramiz: maktabim – maktab, b harfi yoziladi1.2 Frazeologik birliklarning shakl va ma’no turlariga ko`ra tasnifi
Frazeologik birliklarning ko`p manoliligiga ko`ra ko`ra tasnifi
larda (aks h
Do'stlaringiz bilan baham: |
