2-
§. Plastik massalar va ulardan detallar tayyorlash
Plastik massalar tabiiy yoki sun’iy polimerlar asosida
olingan materiallar bo‘lib, ularni olish yoki qayta ishlashning
ma’lum bosqichida yuqori plastiklikka ega bo‘ladi. Plastik
massalar oddiy va murakkab xillarga ajratiladi.
Oddiy plastik massalar yolg‘iz polimerlardan iborat
bo‘lib, ularga polietilen, polistirol, kapron, organik shisha va
boshqalar kiradi.
Murakkab plastik massalarda bog‘lovchi polimerlardan
tashqari
toldiruvchilar,
plastifikatorlar,
stabilizatorlar,
katalizatorlar, moylovchi va bo‘yovchi moddalar ham
bo‘ladi. Ba’zan bog‘lovchilar sifatida polimerlar o‘rniga
bitum, asfalt, sementlardan ham foydalaniladi.
To‘ldirgichlar plastmassalarni fizika-mexanik, kimyoviy
va texnologik xossalarini yaxshilash bilan kam yeyiladigan
qiladi. Ularning narxini arzonlashtirish maqsadida tarkibiga
zaruriyatiga ko‘ra 40–80% gacha to‘ldirgichlar sifatida
yog‘och uni, paxta, qog‘oz, asbest, to‘qima va shisha
tolalari, bo‘r, gips, grafit, kaolin, talk kukunlari va boshqa
materiallar qo‘shiladi.
Plastik massalarning plastikligi, elastikligi va oquv-
chanligini oshirish maqsadida plastifikatorlar kiritiladi va
plastifikatorlar sifatida kamfara, kana-kunjut moyi, glitserin,
dibutilftolat va boshqalar.
Stabilizatorlar plastik massalarga issiqlik, nur va boshqa
faktorlar ta’sirida turg‘unligini oshirish maqsadida oltingu-
gurtli birikmalar, fenollar va boshqalar ma’lum nisbatda
qo‘shiladi.
Katalizatorlar sifatida magneziya, urotropin, ohak va
boshqa materiallardan foydalaniladi. Ular polimer material-
larning qotish jarayonini tezlatadi.
Moylovchi moddalar plastmassalarni presslash jarayonini
107
osonlashtirish uchun qo‘shiladi. Ularga mum, steorin,
transformator moyi va boshqalar kiradi.
Bo‘yoqlar plastmassaga kerakli rang beradi. Bo‘yoq
sifatida oxra, rodanin, nigrozin va boshqalardan foydala-
niladi.
Plastik massalar xossalariga (molekulalararo bog‘lanish
xarakteriga) ko‘ra termoplastik va termo-reaktiv xillarga
ajratiladi.
Termoplastik plastmassalarda polimer molekulalari
o‘zaro bo‘shroq chiziqli bog‘lanadi. Ular qizdirilganda
yumshab, sovitilganda qotadi. Shu sababli, ularni takror
qizdirib ishlov beriladi. Bu holda xossalari saqlanadi.
Termoreaktiv plastmassalar molekulalari o‘zaro kimyo-
viy puxta bog‘lanadi. Shu sababli, ularning xossalari termo-
plastiklardan keskin farqlanadi. Bu plastmassalar qizdiril-
ganda yumshab borib, keyin ma’lum temperaturada suyuq-
lanmaydigan qattiq holatga o‘tadi. Shu sababli, ular qayta
ishlanmaydi. Ular, odatda, maydalanib to‘ldirgichlar sifatida
ishlatiladi. Mashinasozlikda korpus detallari, truba, shkiv,
tishli g‘ildirak, podshipnik va boshqalarni tayyorlashda
foydalaniladigan plastik massalar va ularning xossalari 15-
jadvalda keltirilgan.
Plastik massalardan turli shakldagi va o‘lchamdagi
detallarni tayyorlashda qator texnologik usullar bo‘lib, ular
ichida metall qoliplarga qizdirib bosim bilan quyish,
presslash, siqib chiqarish usullari ko‘proq tarqalgan. Masa-
lan, metall qolipga quyish usulidan termoplastik plastmas-
salar (polietilen, polistirol, poliamid va boshqalar)dan
detallar tayyorlashda, qizdirib presslashdan termoreaktiv
plastmassalar (epoksid, getinaks va boshqalar)dan detallar
tayyorlanadi.
108
3-
Do'stlaringiz bilan baham: |