O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

 
l-§. Umumiy ma’lumot 
 
Kimyoviy jihatdan bir-birida erimaydigan har xil 
komponentlarni o‘zaro bog‘lanishidan hosil bo‘lgan mate- 
riallarga kompozitsion materiallar (k.m.) deyiladi. Kompo- 
zitsion materiallar olishda ulardan kutilgan xossalariga ko‘ra 
komponentlar xili, o‘lchami va miqdori belgilanadi. 
Kompozitsion materiallar asosiga matritsa sifatida 
metallar (Al, Mg va ularnining qotishmalari), polimerlar 
(epoksidlar, fenol formaldegidlar, poliamidlar)dan foydala- 
niladi. To‘ldiruvchilar sifatida qum kukunlari, asbest tolasi, 
ipsimon alyuminiy nitritlar, berilliy oksidlar, bor karbidlar 
va boshqalardan foydalaniladi. Shuni ham aytish lozimki, 
kompozitsion materiallarning mustahkamligini oshirish 
maqsadida judayam ingichka uglerodli yoki legirlangan 

---

105 
po‘latlardan tayyorlangan (diametri 20–1500 mkm) simlar- 
dan ham foydalaniladi. Masalan, matritsa Al va uni qotish- 
masidan bo‘lgan kompozitsion materiallar mustahkamligi 
400–500
o
С da alyuminiy qotishmalarga qaraganda 2–3 
marta ortiq bo‘ladi. Shu sababli bunday kompozitsion mate- 
riallardan samolyot detallari tayyorlanadi. Matritsasi polimer 
material bo‘lgan kompozitsion materialdan, avtomobil va 
kemasozlikda masalan, avtomobil kuzovlari, trubalar va 
boshqalar tayyorlashda, shuningdek, kimyo sanoatida, 
kriogen texnikada foydalaniladi. 
XIV
 
bob. NOMETALL MATERIALLAR 
 
l-§. Umumiy ma’lumot 
 
Mashinasozlikda konstruksion materiallar sifatida metall 
qotishmalari bilan bir qatorda nometall materiallardan ham 
keng foydalaniladi va ularni qo‘llanilish sohalari borgan sari 
ortib bormoqda. Ma’lum M, nometall materiallar xili ko‘p, 
lekin sanoatda keng qo‘llaniladiganlariga plastik massalar, 
rezina, lak, bo‘yoq, yelim, asbest, shisha, keramika va 
boshqalar kiradi. Nometall materiallarning yetarli puxtaligi, 
yengilligi, termik va kimyoviy chidamligi, yuqori izolatsion 
xarakteristikalari, ayniqsa, texnologik va ekspluatatsion 
xossalarining yaxshiligi ulardan metallar o‘rnida emas, balki 
zarur materiallar sifatida ham foydalanilmoqda. 
Nometall materiallar asosi polimerlar (yuqori molekular 
birikma)dan iborat bo‘lib, ular tabiiy va sun’iy xillarga 
ajratiladi. 
Tabiiy polimerlarga sellyuloza, slyuda, asbest, grafit, 
paxta va boshqalar, sun’iylariga polietilen, viskoza, sintetik 
kauchuk va boshqalar kiradi. 

---

106