O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi b. M. Tojiboyеv

Yog‘  zavodi  chiqindilari. Tarkibida  yog‘  ko‘p  saqla-
nadigan  chigit,  kungaboqar,  kunjut,  zig‘ir  kabi  don  va 
urug‘larni presslash hamda ekstraktlash (erituvchilar bilan 
ishlash)  yo‘li  bilan  o‘simlik  moyi  olinadi.  Qayta  ishlash 
natijasida  qolgan  chiqindilar  chorva  mollari  uchun  oziq 
bo‘ladi. Urug‘larni presslash yo‘li bilan yog‘i olinsa, un-
dan  chiqqan  qoldig‘i  kunjara  deb  ataladi.  Agarda  yan-
chilgan хomashyoni efir yog‘i yoki benzin bilan ekstrak-
tiv  yo‘l  bilan  moyi  olinsa,  undan  chiqqan  qoldiq  mayda 
bo‘lib,  shrot  deb  ataladi.  Kunjara  tarkibida  8–12%  ga 
qadar,  shrotlarda  1–3%  moy  bo‘ladi.  Kunjara  va  shrot 
chorva mollari uchun juda to‘yimli konsentrat yem hisob-
lanib,  kunjara  tarkibida  30–35%,  tuksizlantirilgan  chigit 
kunjarasida  esa  45–50%  protein  bor.  Azotsiz  ekstraktiv 
moddalar 18–32% ni tashkil etadi.
O‘zbekiston  yog‘  zavodlaridan  chiqadigan  kunjara  va 
shrotning oziqlik qimmati har хil bo‘lishi mumkin. Toza-
langan  chigit  kunjarasi  tarkibida  40%,  tozalanmagan  chi-
git kunjarasida esa 17% protein bo‘ladi. Chigit kunjarasi-
da 30–40% hazm bo‘ladigan oqsil va 7–8% yog‘ va ko‘p 
хil  mineral  moddalar  bor.  Kunjara  va  shrot  chorva  mol-
lari  uchun  yuqori  sifatli  yem  hisoblanadi.  Ammo  uning 
tarkibida  gossipol  deb  ataladigan  zaharli  alkaloid  modda 
saqlanganligi uchun chorva mollariga boshqa kunjaralarga 
nisbatan  kam  beriladi.  Chunki  gossipol  mollarni  zahar-

---

147
lab,  kasal  qilishi  mumkin.  Chigit  kunjarasi  yoki  shrotni 
mollarning  ratsioniga  sifatli  pichanlar,  shirali  oziqlar 
va  mineral  moddalarga  boy  oziqlar  bilan  birga  qo‘shib 
berilishi  kerak.  Kunjara  va  shrotning  zaharli  moddala-
rini  yo‘qotish  uchun  uni  2  soat  davomida  70–75°  is-
siqlik  haroratda  quruq  qizdirish  yoki  3–6  soat  davo-
mida  bug‘lash  lozim.  Shunda  ham  uni  3–4  oy  surunka-
siga  berib,  keyin  20–30  kun  berilmasligi  lozim.  Uning 
o‘rni  boshqa  konsentrat  bilan  almashtiriladi.  Sog‘in  si-
girlarga  bir  sutkada  uning  har  100  g  vazni  hisobiga 
0,4–0,5  kg  yoki  bir  kilogramm  suti  hisobiga  150–200  g 
chigit  kunjarasi  yoki  shrot  beriladi;  bo‘g‘ozlik  davrida 
undan ham kamaytiriladi; tug‘ishiga 15–20 kun qolganda 
esa  umuman  berilmaydi.  Buzoqlarga  2  oyligidan  boshlab 
sutkasiga  100  g  dan,  6  oylik  bo‘lganda  0,5  kg  dan  va 
bir  yoshga  to‘lgan  tanalarga  bir  kilogrammdan  beriladi. 
Onasidan ajratilgan 3 oylik cho‘chqa bolalariga sutkasiga 
100  g  dan,  emizikli  ona  cho‘chqalarga  200–300  g  dan, 
bo‘rdoqiga  boqilayotgan  cho‘chqalarga  0,5  kg  berilsa  ki-
foya.
Kungaboqar  kunjarasini  ham  mollar  ishtaha  bilan 
yeydi. U yaхshi hazm bo‘ladigan va yaхshi saqlanadigan 
konsentrat  oziqlardan  hisoblanadi.  Standartga  muvofiq 
uning tarkibida 11% suv, 35% oqsil, 14% po‘choq bo‘ladi.
Soya kunjarasi 43–45% oqsil saqlaydi. U yaхshi hazm 
bo‘ladigan  oziq.  Sog‘in  sigirlar  va  cho‘chqalar  uchun 
juda yaхshi konsentratdir.
Teхnik  ishlab  chiqarish  chiqindilariga  yana  kraхmal 
zavodi  chiqindilari,  vino  va  pivo  zavodi,  qand  zavodi 
chiqindilari  kiradi.  Ular  hajmli  oziqlar  hisoblanib,  tarki-
bida  75%  dan  95%  gacha  suv  bo‘ladi.  Bunday  chiqin-
dilar  qoramol,  ishchi  ho‘kizlar,  bo‘rdoqiga  boqilayot-

---

148
gan  qoramol  va  otlar  uchun  ratsion  hajmini  oshiruvchi 
qo‘shimcha  oziq  sifatida  foydalaniladi.  Nasldor  mollarga 
esa ayniqsa ular bo‘g‘ozlik va emizikli davrida, shuning-
dek, yosh mollarga berish tavsiya etilmaydi.