|
5.2.
Inson
hayot
faoliyati
xavfsizligini
ta’nimlashda
analizatorlarining o’rni.
Ishlab chiqarish jarayonlarni va ishlarni mehanizatsiyalashtirish
va avtomatlashtirish ko’pdan - ko’p qo’l mehnatini siqib chiqaradi,
ammo sanoat va qishloq xo’jaligida shunday qator kasblar borki,
bularda mehnat muskullar va alohida organlar (analizatolar)ning
ortiqcha zo’riqishi bilan bog’liq bo’ladi. Ortiqcha zo’riqish kichik
tezkor harakatlarni bajarish zarur bo’lgan uzoq bosimdan, bir xil
holatdagi ma’lum pozada davomli ravishda bo’lishidan kelib chiqadi.
Evolyutsion va ijtimoiy rivojlanishning million yillik davri ichida
insonda o’zi uchun xavflardan himoyalashning tabiiy tizimi yaratilib
kelingan Bu tizim takomillashishi bilan farq qiladi, ammo ma’lum
miqdordagi chegaralarga egadir.
Mohiyati bo’yicha, HFX fani insonni xavflardan himoyalashga
yo’naltirilgandir. Bir vaqtning o’zida shuni eslash kerakki,o’zi ham
potensial xavflarni olib yuruvchi hisoblanadi.Hayot va mehnat
faoliyati jarayonida inson o’zidan zaharli narsalar va nurlanuvchi
issiqliklar ajratib turadi, bular uning noto’g’riharakati oqibatida, har
xil turdagi ko’ngilsiz hodisalarning sababchisi bo’lishi mumkin.
Bundan tashqari, shuni eslash zarurki, shov-shuv sharoitida
ko’pchilik halq ommasining xulqi, bitta odamning xulqidan farq
qiladi va o’zining qonuniyatlariga egadir.
Xavfli holatlarni (ayniqsa ekstremal) tahlil qilgandl, guruhlarning
psixologik qonuniyatlarini hisobga olish zarurdir.
58
Psixologik ilm odamning xulq - atvor reaksiyalarini tartibga
solish va favqulodda vaziyatlarda qanday harakat qilish bo’yicha
ayrim ko’rsatmalarni beradi.
«Inson – muhit» tizimining xavfsiz holatini ta’minlash uchun
inson tavsifi bilan muhit elementlari o’rtasidagi kelishishlik
muhimdir.
Bunday kelishish mavjud bo’lmaganda, quyidagi ko’ngilsiz
oqibatlar sodir bo’lishi mumkin: inson ish qobiliyatining pasayishi,
umumiy va kasbiy kasallanishlarning rivojlanishi; avariya, yong’in
va portlashlarning bo’lishi; ishlab chiqarish jarohatlanishlarning
sodir bo’lishi va boshqalar.
Inson o’zining analizatorlari yordamida atrof - muhit bilan
bevosita aloqalarni amalga oshiradi, ba’zan bu analizatorlar
insonning sezuvchi priborlari deb ham ataladi. Xavfsiz tizimlarni
yaratishda odam analizatorlarining tavsifmi hisobga olish muhimdir.
4-rаsm.
Inson analizatorlari:
eshitish markazi bosh miya
po’stlog’i chekka qismining pastki qismida joylashgan; ko’rish
markazi ensa qismida; barmoqlar terisidagi paypaslash markazlar
bosh miya po’stlog’i tepa qismining o’rtasida; hid bilish markazi
bosh miya po’stlog’i chakka qismining oldingi yuqori qismida; ta’m
bilish markazi bosh miya po’stlog’i chakka qismining yuqori o’rta
qismida.
Buyuk rus fiziologi I.P. Pavlovning analizator haqidagi ta’limoti
sezgi organlari faoliyatini o’rganishda katta rol o’ynaydi. U
funksional jihatidan bir-biri bilan bog’langan uch elementdan iborat
yagona tizimni -
analizatorlar
deb atagan. Uch elementning biri
analizatorning periferik qismi - retseptor bo’lsa, ikkinchisi -
o’tkazuvchi qism va uchinchisi markaziy qism yoki bosh miya
59
po’stlog’ uining tegishli sohasidagi - sezuvchi nerv hujayralaridir.
Analizatorlarning har bir qismi o’ziga xos funksiyani bajaradi.
Analizatorlarning periferik qismi
yoki retseptorlari sezgi organlari
deyiladi.
O’tkazuvchi qism
retseptorlarda xosil bo’lgan qo’zg’alish
periferiyadan markaziy nerv tizimiga (miya po’stlog’ iga) o’tkazadi.
Analizatorlarning markaziy
, ya’ni miya po’stlog’idagi qismi
ularning oliy bo’limi bo’lib, unda qo’zg’alish tahlil va sintez qilinadi.
Retseptorlar asosan ikki xil bo’ lib: tashqi va ichki retseptorlarga
bo’linadi. Ichki retseptorlar organizmda sodir bo’lgan taassurotlarni,
tashqi retseptorlar esa tashqi muhitdagi taassurotlarni sezadi. Tashqi
retseptorlar yordamida atrofdagi muhit haqida tasavvur xosil bo’ladi.
Retseptorlar va miya po’stlog’ o’rtasida ikki tomonlama aloqa
mavjud bo’lib, analizatorlarning o’z - o’zini boshqarishini ta’minlab
beradi. Odam analizatorlarining afzallik tomonlaridan biri ularning
juftligidir. Ular signallarni takrorlash hisobiga ishning yuqori
ishonchliligini ta’minlaydi.
Sezuvchanlik
- analizatorlarning asosiy tavsifidir. Analizatorga
ta’sir qiluvchi hamma qo’zg’atuvchi ham tuyg’u (his) xosil qilmaydi.
Buning ro’yobga chiqishi uchun qo’zg’atuvchining jadalligi ayrim
chegaralangan kattalikka ega bo’lmog’i kerak. Qo’zg’atuvchi
jadalligining oshishi bilan shunday payt keladiki, bunda analizator
o’zining bir xil ishlashini to’xtatadi. Jadalligi bo’yicha ayrim
chegaraga ko’tariluvchi har qanday ta’sir ogriqni olib keladi va
analizator faoliyatini buzadi. Bir xil sezishning minimaldan
maksimalgacha bo’lgan oraliq qiymati analizatorning sezuvchanlik
diapazonini aniqlaydi. Uning minimal qiymati sezuvchanlikning
pastki mutlaq bo’sag’asi deb qabul qilingan. Maksimali esa - yuqori.
Sezuvchanlikning mutlaq bo’sag’alari qo’zg’atuvchining mutlaq
kattaliklarida o’lchanadi. Ikkita qo’zg’atuvchi o’rtasidagi minimal
farq sezishning zo’rg’a bilinadigan farqini chaqirib keltiradi u
differensial bo’sag’a yoki farqlanishning bo’sag’asi deb ataladi.
Qo’zg’atuvchi ta’sirining boshlanishidan sezishning paydo
bo’lishigacha o’tgan vaqti latent davri deyiladi. Endi u yoki bu usul
bilan xavfsizlik sharoitiga ta’sir qiluvchi analizatorlarning ayrim
tavsiflari bilan tanishib o’tamiz.
60
Do'stlaringiz bilan baham: |
