O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi o. T. Hasanova, V. V. Zаyniddinоv hayot faoliyati xavfsizligi

 
Zilzilani bashorat etish
. 
Hozirgi vaqtda dunyodagi hamma 
seysmik xavfli rаyonlar, hattoki, qaysi joyda necha ballgacha zilzila 
bo’lishi mumkinligini belgilagan holda aniqlash imkoniyati bor. 
Hamma zilzila xavfi bo’lgan hududlarga ega bo’lgan davlatlarning 

---

318 
hammasida seysmik stansiyalar va seysmologiya ilmiy tadqiqot 
markazlari va laboratoriyalari ishlab turibdi. Bu stansiya va 
laboratoriyalar bir-birlari bilan mustahkam aloqa bog’lagan va bir-
birlari bilan axborot almashish imkoniyatlari yo’lga qo’yilgan. Bu 
ma’lumotlarni internet tizimi orqali olish va uzatish imkoniyatlari 
mavjud. 
Bu stansiyalar va institutlarning asosiy vazifalari - zilzilani aniq 
bo’lishi mumkin bo’lgan vaqtini iloji boricha aniqlikda oldindan 
ilmiy asoslarda asoslab bashorat qilish va uni o’sha zilzila bo’ladigan 
hudud aholisini zilzila xavfidan ogoh qilish bilan ularning hayotini 
saqlab qolishdir. Bu borada birmuncha ishlar amalga oshirilgan 
bo’lsada, masalan, zilzila bo’lishi mumkin bo’lgan joyni aniq aytib 
berish va uni bo’lishi mumkin bo’lgan vaqtini taxminiy aytish 
imkoniyatlari bo’lsada, uni vaqtini aniq aytish imkoniyati yo’q. 
Zilzilalar bo’lish vaqtini an’anaviy metodlar bilan, masalan, suv 
osti suvlarining tarkibini aniqlash va suvlar tarkibidagi radon 
miqdorini belgilash va boshqa tajribalar yo’li bilan, ya’ni ilgarigi 
zilzilalarning davriyligi va boshqa xususiy belgilar: zilzila bo’ladigan 
hududlarda hayvonlarning besaramjonligi, yowoyi hayvonlarning u 
еrdan uzoqroqqa qochishga intilishi va boshqa belgilardan еr 
silkinishini bashorat qilish mumkin. 
Fan va texnikaning rivojlanishi sо’zsiz еr silkinishini oldindan 
bashorat 
qilish 
imkoniyatini 
beradi. 
Jumladan, 
yuqorida 
ta’kidlanganidek, еr osti suvlarida еr silkinishidan oldin radon gazi 
miqdorini oshish qonunini birinchi bо’lib о’zbek olimlari tomonidan 
aniqlangan va bu qonuniyat Toshkent zilzilasi oqibatlarini 
о’rganishda о’z tasdig’ini topdi.
Hozirgi kunda bu usul bilan Respublikamizda va Markaziy Osiyo 
davlatlarida rо’y bergan bir necha zilzilalar bashorat qilindi va ular 
tasdiqlandi. 
О’zbekiston olimlarining bunday kashfiyoti bilan qiziqib Amerika 
olimi O. Jeyms shunday degan edi: «Yaqin kunlarda о’zbek 
mutaxassislari zilzila haqidagi bashoratni xuddi iqlim sharoitini 
bashorat qilgandek аhbоrоt vоsitаlаr orqali e’lon qilish darajasiga 
etib boradilar». Lekin bu еrda shuni aytib о’tish kerakki, еr 
silkinishni oldindan bashorat qilish muammosi hali butunlay hal 

---

319 
etilmagan. Bunga birdan-bir sabab bu masalaning murakkabligi, 
ya’ni zaminida еr silkinish jarаyonini vujudga keltiradigan giposentr 
- о’choqning nihoyatda yashirinligi hamda shu «о’choqda» yig’ilgan 
va еr silkinishiga olib keladigan energiyaning hamda uning sodir 
bо’lish qonuniyatlarini hali еtarlicha bilmasligimizdadir.