|
Zilzila va undan ogohlantirish, muhofazalanish tadbirlari.
Zilzila -
еr osti zarbalari natijasida еr yuzasida hosil bo’ladigan
silkinish. Еr osti zarbasining hosil bolish jarаyoni еr ostidagi zilzila
o’chog’i ma’lum qalinlikdagi еr qatlamida uzoq davr mobaynida
yig’ilgan energiyaning ajralishi tufayli yuz beradi va buning
natijasida еr yuzasida zarba to’g’ri kelgan markazdan har tomonga
seysmik to’lqin harakati tarqaladi.
56 - rasm.
Zilzilа nаtijаsidа shahar-qishloqlar vayron bo’lishi
Zilzilalar tabiiy ofatlar ichida eng xavflisi bo’lib, ko’plab
odamlarning umriga zomin bo’ladigan ofatlar sirasiga kiradi (34-
jadval).
Xalqaro seysmik shkala MSK-64ga asosan - zilzilalar 12 ballga
bo’linadi. O’zbekiston Respublikasi hududida tektonik jarаyonlaming
katta aktivligi kuzatiladi, tog’larning o’sishi yiliga 1-8 sm ni tashkil
qilib, bu o’sishlar еr qimirlashi bilan o’tadi. Еr qimirlash o’choqlari
еr qariga joylashgan bo’lib, asosan uning granit qatlamida 5 dan 35
km gacha chuqurlikda joylashgan bo’ladi.
34-jadval
Umuman olganda, O’rta Osiyo va Markaziy Osiyo hududlari
zilzila xavfi yuqori bo’lgan hududlar sirasiga kiradi (34-jadval).
Davlat
Sodir bo’lgan vaqti
Qurbonlar
soni
Zilzila kuchi
Italiya
28 dekabr 1908y
83000
7,5 ball
Xitoy
19 dekabr 1920y
110000
8,6 ball
Xitoy
22 may 1927y
200000
8,3 ball
310
YAponiy
a
1 sentyabr 1923y
100000
8,3 ball
Turkiya
26 dekabr 1930y
30000
7,9 ball
Xitoy
26 dekabr 1932y
70000
7,6 ball
Xindiston 31 may 1935y
30000
7,5 ball
Ashxabad
(Tukmаni
stоn)
5 oktyabr 1948y
110000
7,3 ball
Toshkent(
O’zbеkist
оn)
26 aprel 1966y
7-8 ball
Peru
31 may 1970y
66794
7,7 ball
Xitoy
28 iyul 1976y
242000
7,8-8,2 ball
Armanist
on
1988
25000
Iron
21 iyun 1990y
50000
Neftegors
k
(Rossiya)
21 may 1995y
2000
Turkiya
1999
18000
Bam
va
Zaran
(Iran)
2003y va 2005y
31000
7 magnituda
Chili
27 fevral 2010y
1000
8,7
magnituda
Xitoy
20 aprel 2013y
208
4,5
magnituda
Bishkek
(Kirg’izis
ton)
2 sentyabr 2014y
75
4 magnituda
Nepal
25 aprel 2015y
8700
7,9
magnituda
311
35-jadval
Zilzilа hаqidа mа’lumоt
Riхtеr
bo’yichа
mаgnitudа
Dunyo bo’yichа bir
yildа zilzilаlаrning
o’rtаchа sоni
Еrning
qimirlаsh
dаvоmiyligi,
sеkund
Еrning
qimirlаshi
mаydоn rаdiusi,
km
8,0-8,9
1
30-90
80-160
7,0-7,9
15
20-50
50-120
6,0-6,9
140
10-30
20-80
5,0-5,9
900
2-15
5-30
4,0-4,9
8000
0-5
0-15
36-jadval
Sеysmik va sunаmi mаgnitudаsining to’lqin bаlаndligiga bоg’liqligi
Zilzilа mаgnitudаsi,
bаll
Sunаmi
mаgnitudаsi, bаll
Аsоsiy to’lqi
bаlаndligi,
m
7,5
1
2-3
8
2
4-6
8,25
3
8-12
8,5
4
14-20
37-jadval
Suvоsti zilzilа mаgnitudаsidаn sunаmini pаydо bo’lish ehtimоli
Suvоsti zilzilа mаgnitudаsi,
bаll
Sunаmini pаydо bo’lish
ehtimоli, %
7,5 yuqоri
100
7,0-7,2
65-70
6,7-6,9
15-20
5,9-6,2
1-2
312
38-jadval
O’zbekistonda 1900-2006 yillarda sodir bo’lgan kuchli zilzilalar
ro’yxati
№
sana
Magnitudаsi
Ball
Izoh
1.
16.12.1902
6,4
9
Andijon
2.
28.03.1903
6,1
8
Oyim
3.
21.10.1907
7,4
9
Qoratog’
4.
23.01.1912
5,2
7
Namangan
5.
06.07.1924
6,4
7-8
Qushrabod
6.
12.07.1924
6,5
8-9
Qurshob
7.
12.08.1927
6,0
8
Namangan
8.
02.10.1932
6,2
7
Tomdibuloq
9.
05.07.1935
6,2
8
Boysun
10. 18.12.1937
6,5
7-8
Pskom
11. 18.01.1942
5,9
7
Yortepa
12. 14.02.1942
5,5
7
Poytoq
13. 02.11.1946
7,5
9-
10
Chotqol
14. 02.06.1947
5,9
8
Nayman
15. 19.07.1955
5,2
7
Baxmal
16. 24.10.1959
5,7
7-8
Burchmulla
17. 03.08.1962
5,4
7-8
Markay
18. 17.03.1965
5,5
7
Qo’shtepa
19. 26.04.1966
5,3
7-8
Toshkent
313
20. 13.03.1968
5,1
7
Qizilqum
21. 08.04.1976
7,0
8-9
Gazli
22. 17.05.1976
7,3
9-
10
Gazli
23. 31.01.1977
5,7
7-8
Isfara-
Botken
24. 06.12.1977
5,3
7
Tovoqsoy
25. 10.12.1980
5,5
8
Nazarbek
26. 06.05.1982
5,8
8
Chimyon
27. 17.02.1984
5,6
7-8
Pop
28. 20.03.1984
7,3
9-
10
Gazli
29. 15.05.1992
5,5
8
Izboskan
30. 31.10.1998
5,2
7-8
Qamasi
Zilzilaning kеlib chiqish sabablari.
Zilzilaning kеlib chiqish
sabablari quydagilar:
-
еr yuzasining qatlami bir neshta yirik bolaklarga bolinadi, ular
tektonik plitalat deyiladi: Shimoliy - Amerika, Evro-Osiyo, Tinch
okean, Atlantik va Janubiy-Amerika plitalari. Tektonik plitalar
tinimsiz harakatda bo’ladi. Ularning harakat tezligi bir nicha
santimetrni tashkil etadi. Tektonik plitalar nazariyasiga asosan,
zilzilalar shu plitalar to’qnashish natijasida sodir bo’lib еr yuzasining
o’zgarishi (bir necha km gacha bo’ladigan darzlar, yoriqlar va
bo’shqalar) ga o’lib kelar ekan. Tektonik plitalar chegarasiga yaqin
joylashgan davlatlarga – Kaliforniya, Yaponiya, Gresiya, Turkiyalar
kiradi. Insoniyat bahtiga tektonik plitalar harakati tufayli paydo
bo’ladigan zilzilalarning (90%) okean tubida sodir bo’lаdi va insonlar
uchun sezilmay o’tadi.
314
Zilzilalar еr ostidagi qizigan va cho’g’lanib erigan moddalarning
hajmiy o’zgarishlari natijasida, еr markazida harakatlanishi natijasida
ba’zi bir tabiiy kechadigan holatlarga ko’ra еr markazida ba’zi bir
gazsimon moddalarning to’planishi va bular nihoyatda katta bosim
ostida bo’lganligi sababli lavalar yo’liga to’siq bo’lishi mumkin.
Vaqt o’tishi bilan bu bosim ostidagi gazlar bizga ma’lum bo’lmagan
tabiiy hodisalar natijasida o’z o’rnini o’zgartirishi mumkin. Uning
o’rnini lavalar egallashi natijasida еr qarida katta miqdordagi
energiya jamlanishi va bu energiya o’zi uchun ma’lum bo’shliq izlab,
uni topishi natijasida shu bo’shliqqa keskin otilib o’tib ketishi
natijasida kelib chiqadigan zilzilalar tektonik zilzilalar deb ataladi.
Er qa’ridagi erigan lava o’ziga yondosh bo’lgan gazlar bilan birga
еr yuzasiga chiqish uchun yo’l izlasa va еr yuzasidagi ma’lum
sabablarga ko’ra bo’sh qolgan bo’shliqlarni to’ldirsa, unda mana shu
to’ldirish jarаyonida paydo bo’lgan energiya еr silkinishiga olib
keladi va vulqonlar otilishi natijasida kelib chiqadigan zilzilalar deb
yuritiladi.
Er shari kosmik fazoda harakatlanganligi sababli, u har daqiqada
millionlab katta-kichik jismlarni uchratadi va bu uchragan narsalar еr
yuzasi atmosferasi qatlamlariga kirib, harakat tezligi katta bo’lganligi
sababli atmosferada qizib yonib ketadi. Bunday yonish har daqiqada
millionlab bo’lganligi sababli biz uni yulduz uchishi sifatida еrdan
kuzatishimiz mumkin. Bunday jismlarning yirik turlari ham bo’ladi
va u atmosfera qatlamiga kirib yonib ketgani bilan hajmi katta
bo’lganligi sababli, еr yuziga kelib tushgunga qadar yonib ulgura
olmaydi va еrga katta kuch bilan kelib tushganligi sababli еrga bir
necha o’n metr chuqurlikka kirib ketadi va o’zida katta energiyani
jamlaganligi sababli kuchli portlash ro’y beradi. Bunday katta
jismning еrga urilishi еr yuzasida ma’lum miqdorda siljishlar hosil
qiladi va bu zilzilalar kelib chiqishiga sabab bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
