O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi o. T. Hasanova, V. V. Zаyniddinоv hayot faoliyati xavfsizligi

14.2.2. Qor ko’chkilari, er o’pirishlari, sellar 
Ko’chkilar hususiyati. 
Tog’larning tik yon-bag’irlaridan qor 
massasining pastlik tomon ag’darilib yoki sirpanib tushishiga tog’ 
kо’chkisi
deyiladi. Baland tog’larning ustiga kо’p qor yog’ib, uning 
qalinligi ortadi va о’z og’irlik kuchi ta’sirida zichlashib, qayta 
kristallanib, yonbag’irlikka pastlikka qarab osilib turadi va natijada 
uning qalinligi oshgan sari turg’unligi susayib boradi. Kuchli shamol 
ta’sirida mana shunday qor massasi harakatga kelib pastlik tomon 
siljiy boshlaydi yoki ag’darilib tushadi. Qor kо’chkisida suriluvchi 
massaning hajmi bir necha ming m
3
dan million m
3
gacha tashkil 
еtadi. Qor kо’chkilari quruq yoki hо’l bо’lishi mumkin. Agar qorning 
ustki qismi biroz muzlagan bо’lib, uning ustiga qalin qor yog’ib 
pastga qarab siljisa, quruq kо’chki hosil bо’ladi. Agar qor erigan 
suvga shimilib, uning tagi hо’llanishi natijasida pastga ag’darilishi 
hо’l kо’chki hosil bо’ladi. Hо’l kо’chkilar 20-50 km/soat tezlikda, 
quruq kо’chkilar esa 100 km/soat, ba’zan 300-400 km/soat tezlikda 
siljiydi (42- jadval). Qor kо’chkilari pastga qarab harakat qilganda, 
yon-atrofdagi qor massalarini hamda tog’ jinslarini о’zi bilan surib 
ketadi. Mana shuning natijasida qor massasi kattalashib, hajmi bir 
necha mln. m
3
ga, tezligi esa soatiga 250-350 km ga еtib, о’z 
yo’lidagi о’rmonlarni sindirib ketadi, imorat va inshootlarni vayron 
qiladi, oqibatda juda katta moddiy zararni keltirib, insonlar о’limiga 
sabab bо’lishi mumkin.
58- rasm. Qоr ko’chki ko’rinishi 
Katta hajmli qor kо’chkilari asosan 25-60
0 
li qiyalikda kuzatiladi. 
Sirti tekis, о’t bilan qoplangan qiyaliklar qor kо’chkisi xavfli 

---

326 
bо’ladigan joylar hisoblanib, butali, toshli joylar qor kо’chkisiga 
tо’sqinlik qiladi. Shuning uchun о’rmonzorlarda qor kо’chkisi juda 
kam kuzatiladi.
 
42-jadval
Ko’chkilarning tarqalish tezligi 
Harakat tezligi 
Tezlikning turi 
3 m/s 
Jadal 
0,3 m/sutkada 
Faol 
1,5 m/sutkada 
Tez 
1,5 m/oy 
Me’yorida 
1,5 m/yil 
Juda sekin 
0,06 m/yil 
Juda ham sekin