O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi o. T. Hasanova, V. V. Zаyniddinоv hayot faoliyati xavfsizligi

 
Er o’pirishlari.
 
Tog’li rаyonlarda o’pirilib tushish, qor va еr 
o’pirilishi natijasida ma’lum joylarni bosib qolishi va tog’dagi ba’zi 
bir tepaliklar o’z-o’zidan surilib siljib ketish hollari tez-tez uchrab 
turadi. Bunday voqealar, agar yirik o’pirilishlar bo’lsa u avtomobil 
yo’llarini, temir yo’llarni, agar aholi yashaydigan qishloqlar va turar 
joylar yaqin bo’lsa, ularni bosib qolishi, o’rmonlarni vayron qilishi, 
suv yo’llarini to’sib qo’yishi natijasida bir necha kun yoki oy 
davomida yig’ilgan suv keyin o’ziga yo’l ochib, yaqin joylashgan 
joylarni suv bosishi halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkin. 
Demak, bunday hodisalar masshtabi katta va natijasi halokatli 
bo’lishi mumkinligi ko’rinib turibdi. 
Hajm bo’yicha er o’pirishlari quydagilarga bo’linadi: juda mayda 
(5m
3
kam); mayda (50-1000m
3
kam); mayda (1000m
3
katta).
Еr o’pirilishining sabablari: 
-
tog’larda 7 va undan katta balldagi zilzilalar oqibatida 
-
tepaliklar gorizont bilan bo’lgan burchagi 45—50° ni tashkil 
qilgan bo’lsa
 

---

327 

 
59 - rasm. Еr o’pirishining ko’rinishi
 
 
Sellar.
 
Tog’ hududlаridа kuchli yomg’irlаrning yog’ishi, muzlik 
vа qоrlаrning tеz erishi nаtijаsidа hosil bo’lgаn dаryo toshqinlаrini, 
tog’ yon bаg’rilаridа nurаgаn tog’ jinsi bo’lаklаrini suv oqimi bilаn 
tеkislikkа 
tоmоn 
оqizib 
tushirilishi 
sеl 
hоdisаsi 
dеb 
yuritilаdi.O’zbekiston Respublikasi hududida bo’lishi mumkin 
bo’lgan tabiiy ofatlardan biri 
sellardi
r. Sellar butun respublika 
hududiga tarqaladigan fodisa bo’lmasa-da, tog’li va tog’oldi 
tumanlarida odamlarni ancha ko’p bezovta qiladigan hodisa 
hisoblanadi.
Sellar o’zi bilan birga ko’plab tosh shag’al va boshqa 
qattiqjinslarni o’ziga jamlagan holda daryolafva soylarni toshishiga 
olib, keladi. Sellar respublikamiz hududida aprel va may oylarida 
kuzatiladi. 
Misol tariqasida Toshkent vioyatida 1987-yilda bo’lgan sellar 
natijasida yiloyatga 45 million so’m zarar еtkazgan va besh kishi 
halok bolganligi ma’lum. 1997-yilda Farg’ona viloyati Shohimardon 
qishlog’i sel natijasida juda katta talafot ko’rganligi va shu kunlarda 
ham bu sel oqibatlarini tugatish ishlari olib borilayotgani ma’lum
 
Sellarni bashorat qilishda sellarning quvvatiga qarab turli 
usullarda baholanadi. Bu usullarda asosan binolarning shikastlanish 
darajasi inobatga olinadi (43- jadval). 
43- jadval 
Sel oqimlarining turu va ularning binolarga ko’rsatayotgan ta’siri 
Sel oqimining hajm 
bo’yicha quvvati, m
3 
Inshootlarga ko’rsatayotgan ta’siri 
Kam kuvvatli - 10
4
Bino va inshootlarini qisman suv 

---

328 
gacha 
ostida qolishi 
O’rta kuvvatli- 10
4
-
10
5
Fundamenti yoq binolarning yarоqsiz 
hоlgа kеlishi
O’ta kuvvatli- 10
5
- 
10
6
yo’llаrni suv bоsish natijasida ulаrni 
izdаn chiqаrаdi. 
Talafotli – 10
6
va 
yuqori 
Bino 
va 
inshootlarini, transport 
kommunikatsiya, 
truba 
quvirlar, 
aloqa vа elektr uzatish liniyalarini 
yarоqsiz hоlgа kеlishi 
Selga qarshi xavfsizlik chora-tadbirlari: 
-
maxsus suv yig’ish omborlari, suv yo’lini to’suvchi to’g’onlar, 
dambalar va suvning miqdorini cheklashga mo’ljallangan suv 
o’tkazish vositalari qurilgan 
- sel yuvishi mumkin bo’lgan tepaliklarga daraxtlar ekib suv 
yo’lida uning yuvib ketishi mumkin bo’lgan tuproqlar 
mustahkamlanmoqda 
- sun’iy kanallar yordamida suvni maxsus suv omborlariga 
yuborish choralari ko’rilmoqda 
- sel yuvib ketishi mumkin bo’lgan joylarda dambalar va to’siqlar 
tashkil qilinadi 
- tabiiy to’siqlarni mustahkamlash, sellarning oqimlari aholi 
yashash joylariga еtib bormasligini ta’minlovchi chora-tadbirlarni 
amalga oshirish 
- sel xavfini oldindan belgilash va uning harakatlanishi mumkin 
bo’lgan yo’llarini aniqlash 
- aholini xabardor qilish, ko’chirish uchun kerak bo’ladigan 
transport vositalar bilan ta’minlash