2.2. Surxondaryo viloyati sanoatining tarmoq tarkibi.
Viloyat xo’jaligining rivojlanishida mintaqada mavjud sanoat
tarmoqlarining ham hissasi katta. Biroq boy tabiiy resurslar bo’lishiga qaramay
viloyatda sanoat o’tgan asrning 50-yillarga borib taraqqiy eta boshladi. Bunga
viloyat hududida keng ko’lamda olib borilgan kon qidiruv ishlarining natijalariga
ko’ra istiqbolli konlar topilganligi va paxtani birlamchi qayta ishlovchi yirik
korxonalarning qurilishi sabab bo’ldi. Bu davrgacha esa qurilish materiallari
sanoatining g’isht va ohak tayyorlash, yengil va oziq-ovqat sanoatining don
yanchish, paxta tozalash va yog’ ishlab chiqarish sohalarigina mavjud bo’lgan,
xolos.
1927 yilda Termizda IES ishga tushirilgan bo’lsa, 1929-1941 yillar
davomida Denov, Xayrobod, SHerobod paxta tozalash zavodlari, Termiz shahrida
go’sht kombinati, non va yog’ zavodlari, Denov shahrida motor ta’mirlash va
sharob zavodlari, «Xovdag», «Uchqizil», «Kakaydi» neft konlari ishga tushdi.
Ikkinchi jahon urushi va undan keyingi tiklanishlar davri viloyatda sanoat
tarmoqlarining rivojlanishiga to’sqinlik qildi.
1971 yilda Qumqo’rg’on gidrouzeli, Uzun, Jarqo’rg’on, Angor va Muzrabot
paxta tozalash zavodlari, Denovda yog’-ekstraktsiya, konserva, pivo zavodlari,
shakarqamish davlat xo’jaligi hududida rom zavodi, Sariosiyoda g’isht va mayda
shag’al saralash, Qumqo’rg’onda ta’mirlash-mexanika, temir-beton buyumlari
ishlab chiqarish zavodlari, «Lalmikor» neft koni va boshqalar ishga tushirildi.
Natijada, viloyat sanoatining asosini tashkil etuvchi yoqilg’i-energetika,
mashinasozlik, qurilish materiallari, yengil va oziq-ovqat sanoati kabi tarmoqlar
barpo etildi. Sanoat tarmoqlari shakllanishining kech boshlanganligi hozirda
viloyatda sanoat majmuasi, ichki tarmoqlar tuzilishi va hududiy tashkil etilishining
takomillashmaganligiga sabab bo’lgan.
Mavjud tarmoqlar asosan mahalliy xom ashyoni qayta ishlashga
ixtisoslashgan edi. Viloyatning markazdan uzoqligi, qishloq xo’jaligi mahsulotlari
yetishtirishga qulayligi, asosan paxta yetishtirish va uni birlamchi qayta ishlashga
ixtisoslashganligi sababli viloyat respublikada sanoat rivojlantirish darajasiga ko’ra
so’nggi o’rinlardan birini egallab kelgan. Jumladan, 1970 yilda jami ishlab
chiqarilgan mahsulotning aholi jon boshiga to’g’ri kelish indeksi bo’yicha viloyat
ko’rsatkichi 0,56ga teng bo’lgan. Xuddi shu yil sanoat rivojlanish darajasiga ko’ra
0,48 ko’rsatkichi qayd etilgan bo’lib, bu ko’rsatkich Toshkent viloyatidan 3 marta,
respublika o’rtacha ko’rsatkichidan esa 2 marta kam. Qayd etilgan holat keyingi
yillarda ham ijobiy tomonga o’zgarmadi. II Jahon urushidan keyin va ayniqsa,
Afg’onistonga SHo’ro qo’shinlarining kiritilishi viloyatni, xususan, uning asosiy
sanoat markazlaridan biri hisoblangan Termizni yopiq zonaga aylantirdi.
Mustaqillikka erishgach, barcha sohalarda bo’lgani kabi sanoatda ham tub
o’zgarishlar yuz berdi. Surxondaryo viloyati sanoati o’tish davri qiyinchiliklari
natijasida ba’zi sohalarda mahsulot ishlab chiqarish hajmi kamaydi, ayrimlari esa
o’z faoliyatini to’xtatdi. Mahsulot ishlab chiqarishda nodavlat sektorining o’rni
ko’rina boshladi. Masalan, 1999 yil ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlarining 92
foizi nodavlat sektorida ishlab chiqarilgan bo’lsa, 2010 yilga kelib bu ko’rsatkich
deyarli 100 foizga yetdi. Mavjud sanoat korxonalari zamonaviy dastgohlar bilan
ta’minlana boshlandi. Natijada, Jarqo’rg’on ip yigiruv-to’quv fabrikasi, SHo’rchi
un kombinati kabi korxonalarini chet el zamonaviy uskunalari bilan qayta jihozlash
hisobidan ishlab chiqarish quvvatlari bir yarim-ikki barobar oshdi. Xo’jaikon tuz
konida yiliga 50 ming tonna osh tuzi ishlab chiqaruvchi korxona, Denov yog’-
ekstraktsiya zavodida yiliga 10 ming tonna sovun ishlab chiqarish quvvatiga ega
yangi liniya ishga tushdi.
Viloyat hududida hozirda chet ellik hamkorlar bilan birgalikda qurilgan
«Surxon Atlantik», «Surxonteks», «Oltin chigit» kabi ruyhatga olingan 49 ta
qo’shma korxonalardan 44 tasi faoliyat yuritmoqda (2012 yil). 1999 yilda 20
qo’shma korxona 800 mln. so’mlikka yaqin mahsulotlar ishlab chiqargan bo’lsa,
2012 yilda mahsulot ishlab chiqarayotgan qo’shma korxonalar 104751,8 mln
so’mlik mahsulot va xizmatlar ishlab chiqardi.
Viloyat sanoati respublikaning barcha hududlarida bo’lgani kabi
mustaqillikning ilk yillarida turli iqtisodiy qiyinchiliklarga duch keldi. Bunga
sabab sifatida mavjud ishlab chiqarishni tashkil etuvchi shakllaridagi
(ixtisoslashuv, kooperatsiya) uzilishlar, boshqaruv tizimidagi o’zgarishlar,
moliyaviy qiyinchiliklarni ko’rsatish mumkin. Natijada sanoat ishlab chiqarish
hajmida o’sish darajasi pasayib bordi. Sanoat tarmoqlarida mahsulot ishlab
chiqarish so’nggi yillarda eng past ko’rsatkichi 1993 yilda qayd etildi (99 %).
Oldingi yillarda mavjud zahiralar asosida sanoat mahsulotlari ishlab chiqargan
bo’lsa, bu yilda iqtisodiy qiyinchiliklar tufayli ko’pgina korxonalar o’z ish
faoliyatini to’xtatgan, ba’zilarida mahsulot ishlab chiqarish hajmi qisqargan. 1991-
1996 yilgacha bo’lgan davrda viloyatda sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish 5
martaga ko’paygan bo’lishiga qaramay o’sish darajasi oldingi yillarga nisbatan
past bo’ldi.(1-jadvalga qaralsin) Statistik ma’lumotlarga ko’ra 1991 yil viloyatda
2130,7 mln. so’mlik sanoat mahsulotlari ishlab chiqargan bo’lib, bu ko’rsatkich
respublika sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining 3,3 foizini tashkil qilgan.
2- jadval
Do'stlaringiz bilan baham: 
