O‟zbеkiston rеspublikasi oliy va o‟rta maxsus ta'lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkеnt davlat pеdagogika univеrsitеti «tabiyot fanlari» fakultеti

Surxondaryo viloyati sanoat ishlab chiqarishning tarmoqlar tarkibi (foiz hisobida)

 

 

Sanoat  tarmoqlarining  jami  mahsulot  ishlab  chiqarish 

hajmidagi salmog‟i (% hisobida) 

 

1991 y 

1996 y 

2000 y 

2012 y 

Jami sanoat 

100 

100 

100 

100 

SHu jumladan: Elektro - energetika 

- 

- 

- 

0.7 

Yoqilg’i sanoati 

1,0 

6,8 

5,9 

11,9 

undan : Ko’mir 

0,4 

2,2 

2,5 

1,0 

Neft qazib olish va qayta ishlash 

0,6 

4,6 

3,4 

10,9 

Mashinasozlik va metalga ishlov berish 

3,2 

5 

4 

1,3 

O’rmon va yog’ochsozlik 

0,6 

0,3 

0,4 

0,7 

Qurilish materiallari sanoati 

5,2 

7,8 

6,2 

4,6 

Engil sanoat 

63,2 

50,3 

45,8 

54,1 

Undan : paxta tozalash 

59,0 

46,7 

41,1 

49,9 

Ip-gazlama 

1,3 

2,9 

3,9 

3,2 

Tikuvchilik 

2,1 

0,6 

0,4 

0,13 

CHinni-fayans buyumlari ishlab chiqarish 

0,1 

0,03 

0,01 

0,004 

---

Oziq-ovqat sanoati 

26,4 

28,7 

       34.9 

24,5 

Undan: Non 

1,8 

2,4 

4,2 

2,6 

Konditer mahsulotlari ishlab chiqarish 

- 

- 

0,1 

0,1 

Makaron 

- 

0,2 

0,14 

0,1 

Yog’-moy 

2,9 

4,3 

4,9 

5,3 

Vinochilik 

2,8 

2,2 

4,0 

1,2 

Meva-sabzavot 

0,7 

1,0 

1,3 

0,08 

Go’sht va sut 

10,2 

1,4 

2,15 

2,0 

Baliq 

0,1 

0,02 

0,02 

0,02 

tuz 

0,9 

2,4 

2,1 

0,4 

Un va un mahsulotlari 

7,0 

14,6 

19,6 

12,7 

Meditsina 

- 

1,6 

- 

 

Poligrafiya 

0,1 

0,3 

0,2 

0,1 

Boshqa sanoat tarmoqlari 

0,3 

0,8 

1 

2,1 

 

Viloyatda  mavjud  sanoat  tarmoqlarida  40ga  yaqin  turdagi  sanoat 

mahsulotlari ishlab chiqariladi. Ularning asosiy qismini xalq iste’mol mahsulotlari 

tashkil  etadi.  SHu  bois,  iste’mol  mahsulotlari  ishlab  chiqarish  yildan-yilga  ortib 

bormoqda.  Sanoat  markazlari    asosan  mintaqaning  tekislik  qismida  joylashgan 

bo’lib, transport yo’llari yaqinidagi IGO’ qulay aholi manzilgohlarida shakllangan. 

Sanoat  tarmoqlari  orasida  mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmiga  ko’ra  qishloq 

xo’jalik  mahsulotlarini  qayta  ishlashga  ixtisoslashgan  yengil  va  oziq-ovqat 

sanoatining hissasi katta. Ushbu sanoat tarmoqlarining rivojlanishi uchun viloyatda 

arzon xom ashyolar bilan birga mehnat resurslari ham yetarlidir. Yengil sanoatning 

asosiy tarmog’i paxta tozalash sanoati hisoblanadi. Bu tarmoq jami viloyat sanoat 

mahsulotining  47,1  va  yengil  sanoat  mahsulotlarining  93,2  foizini  ta’minlaydi. 

Mintaqa  ilk  sanoat  korxonasi  hisoblangan  1912  yilda  qurilgan  Termiz  paxta 

tozalash  zavodi  ham  shu  tarmoqqa  tegishli.  Hozirda  viloyatda  11  ta  yirik  paxta 

tozalash  zavodlari  mavjud  bo’lib,  SHerobod,  Jarqo’rg’on,  Denov  paxta  tozalash 

zavodlari  eng  yiriklari  hisoblanadi.  So’nggi  yillarda  xom  ashyo  miqdorining 

kamayib 

borayotganligi 

korxonalarning 

to’liq 

quvvat 

bilan 

ishlay 

olmayotganligiga sabab bo’lmoqda.                                                                                                           

---

Oziq-ovqat  sanoati  mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmiga  ko’ra  viloyat 

sanoatida  ikkinchi  o’rinni  egallaydi.  Uning  un  va  un  mahsulotlari  (SHo’rchi, 

Jarqo’rg’on),  yog’  va  sut  mahsulotlari  (Denov,  Termiz),  go’sht  va  go’sht 

mahsulotlari (Termiz), meva konservalari (Denov, Oltinsoy, Sariosiyo), sharob va 

sharob  mahsulotlari,  spirtli  ichimliklar  (Denov,  Oltinsoy)  kabi  ishlab  chiqarish 

sohalari  mavjud.  Ushbu  sanoat  tarmog’ining  20  dan  ortiq  sanoat  korxonalari 

orasida  SHerobod  tuz  zavodi,  SHo’rchi  un  kombinati,  Termiz  go’sht  kombinati, 

Denov  sharob-aroq  zavodlari  mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmiga  ko’ra  sezilarli 

salmoqqa ega.  

Ma’lumki, Surxondaryo viloyatida neft va gaz qazib olinadi. SHu bilan birga 

mintaqa sanoatida o’ziga xos o’rin tutuvchi asosan maxalliy xom ashyolar asosida 

mahsulot  ishlab  chiqaruvchi  tarmoqlardan  biri  yoqilg’i-energetika  sanoatidir. 

Ko’mir asosan SHarg’un konidan yopiq usulda qazib olinib, respublikadagi asosiy 

toshko’mir  koni  hisoblanadi.  Barcha  tarmoqlarda  bo’lgani  kabi  ushbu  tarmoqda 

ham  mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmi  1991  yilga  nisbatan  kamayib  ketgan.  Agar 

1991  yilda  199  ming  tonna  ko’mir  qazib  olingan  bo’lsa  (bu  respublika  umumiy 

ko’rsatkichining  3,3%  ni  tashkil  etadi),  2012yilga  kelib  bu  ko’rsatgich  109  ming 

tonnani  tashkil  etdi  (respublika  umumiy  ko’rsatgichining  3,6%).  Bunday  holat 

ko’mir  qazib  olish  eskirganligi  va  toshko’mirni  energiya  oluvchi  manbaa  sifatida 

ishlatish maqsadga muvofiq emasligi natijasida yuzaga keldi.  

Hozirgi  vaqtda  davlat  tamonidan  «SHarg’un  ko’mir  koni»  sho’’ba 

korxonasiga  kiritilgan  1  mlrd.  AQSH  dollari  miqdoridagi  investitsiya  yordamida 

korxonani  modernizatsiya  qilinmoqda.  SHu  asosda  mahsulot  miqdorini  120  ming 

tonnaga  yetkazish  ko’zda  tutilgan.  Ko’mir  koni  yaqinida  tashkil  etilgan  ko’mir 

briketlari ishlab chiqarish fabrikasini ham qayta ishga tushirish rejalashtirilmoqda. 

Qazib olingan  mahsulot  yangi  ishga tushirilgan  temir  yo’l  liniyasi orqali  Olmaliq 

tog’  kon  metallurgiya  kombinati  va  Angren  IES  iga  olib  boriladi.  Demak, 

Toshg’uzor-  Boysun-  Qumqo’rg’on  temir  yo’lining  ishga  tushirilishi  ushbu 

hududning  IGO’ni  qulaylashtirib  qolmay,  balki  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanishiga 

---

ham  ta’sir  ko’rsatadi.  Bundan  tashqari,  viloyatda  To’da,  Gurun,  Angar    kabi 

toshko’mir  konlari  ham  aniqlangan  bo’lib,  ular  kelajakda  viloyatda  ko’mir 

sanoatining rivojlanishiga yordam beradi. 

Neft  qazib  olish  viloyat  sanoat  mahsulotlarining  2,1%  ni  ta’minlaydi  va bu 

ko’rsatkich  ham  so’nggi  yillarda  keskin  pasaymagan.  Masalan,  1991  yilda  136,8 

ming tonna neft qazib olingan bo’lsa, 2010 yilga kelib bu ko’rsatkich 142,4 ming 

tonnani  tashkil  etdi.  2010  yil  ma’lumotlariga  ko’ra  viloyat  respublikada  qazib 

olingan  neftning  2,9  %  ni  bergan.  Viloyat  nefti  tarkibida  turli  qo’shimcha 

moddalarning  ko’pligi,  qayta  ishlovchi  korxonalarining  yo’qligi  sababli  hozirda 

asosan yo’l qurilishida bitum sifatida foydalaniladi, bir qismi Qorovulbozor neftni 

qayta  ishlash  zavodiga  yuboriladi.  Umuman  neft  sanoati  viloyat  yoqilg’i-

energetika  majmuasida  istiqbolli  soha  hisoblanadi.  CHunki,  aniqlangan  neft 

konlari hozircha to’liq ishga tushirilmagan. SHu bilan birga xorijiy davlatlar bilan 

birga turli mintaqada neft konlarini qidirib topish ishlari olib borilmoqda. 

Tabiiy gaz qazib olish mustaqillikning ilk yillaridan boshlab  keskin kamaya 

bordi. 2006  yilga kelib viloyatda  gaz qazib  olish ishlari to’xtatildi.  Lekin  hozirda 

Boysun gaz sarmoya blokida olib borilayotgan tekshirish ishlari ijobiy natija bersa, 

viloyat  sanoat  tarmoqlari  orasida  gaz  sanoati  yana  o’z  o’rniga  ega  bo’lishi 

mumkin. 

Yoqilg’i  energetika  majmuasining  elektrenergetika  tarmog’i  viloyatda  juda 

past  darajada  rivojlangan.  2006  yilda  To’polon  daryosida  barpo  etilayotgan 

To’polon GES ning 2 energobloki ishga tushirilgan bo’lib, har bir energoblok 15 

mVt. quvvatiga ega.  

Qurilish materiallari sanoati mahsulot ishlab chiqarish hajmiga ko’ra viloyat 

sanoatida  4  o’rinni  egallaydi.  Ushbu  sanoat  tarmog’ining  30dan  ortiq  korxonasi 

mahalliy hom ashyoga tayangan holda mahsulot ishlab chiqaradi. G’isht zavodlari 

viloyatning  ko’pgina  tumanlarida  mavjud  bo’lib,  Sarosiyo,  Jarqo’rg’on,  Uzun 

tumanlaridagi  zavodlar  eng  yiriklari  hisoblanadi.  SHuningdek,  ohak  tayyorlash 

(Qumqo’rg’on,  Oltinsoy),  temir-beton  (Termiz,  Qumqo’rg’on,  Surxon,  Denov), 

---

marmarga  sayqal  berish  (Kampirtepa),  shag’al  tayyorlash  (Sariosiyo)  kabi 

tarmoqlari  ham  faoliyat  ko’rsatmoqda.  Hozirda  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulot 

asosan mahalliy ehtiyojlar uchun ishlatiladi.  

Viloyatning  SHerobod  tumanidagi  Beshbuloq  konida  aniqlangan  150  ming 

tonna  miqdoridagi  xom  ashyo  zahirasi  asosida  salkam  300  mln  AQSH  dollarlik 

chet  el  investitsiyasini  to’g’ridan-to’g’ri  jalb  etish  yordamida  Janubiy  Koreya 

davlati bilan hamkorlikda yuqori sifatli tsement ishlab chiqarish bo’yicha qo’shma 

korxona  tashkil  etilish  rejalashtirilgan.  Bundan  tashqari,  viloyat  sanoatini 

rivojlantirish uchun amalga oshirilgan 15ta investitsion  loyihalarning 6tasi qurilish 

materiallari  sanoatini  modernizatsiya  qilish  doirasida  amalga  oshiriladi.  Ushbu 

tadbirlar  kelajakda  boy  xom  ashyo  manbaiga  ega  bo’lgan  qurilish  materiallari 

sanoatining yanada rivojlanishiga yordam beradi.  

Mashinasozlik  va  metallni  qayta  ishlash  sanoati  viloyatda  past  darajada 

rivojlangan bo’lib,  bu  yerda  ushbu tarmoqqa tegishli bo’lgan 10ga  yaqin korxona 

mavjud.  Ularda  asosan  turli  qishloq  xo’jaligi  mashinalarini  ta’mirlash  va  ayrim 

qismlarini  ishlab  chiqarish  bilan  shug’ullaniladi.  Tarmoqda  Termiz  va  Denov 

ta’mirlash mexanika zavodlari eng yiriklari hisoblanadi. Ushbu sanoat tarmoqining 

paxta tozalash asbob-anjomlari va ularga ehtiyot qismlari ishlab chiqarish tarmog’i 

1991 yilga nisbatan bir necha o’n barobarga o’sgan bo’lib, bunga viloyat sanoatida 

salmoqli o’rin tutuvchi paxta tozalash sanoati korxonalari uchun uskuna va ehtiyot 

qismlariga doimo ehtiyoj yuqoriligi sabab bo’ladi. Chorvachilik uchun mashina va 

asbob-uskunalarga talab yo’qligidan 1999 yildan beri bu turdagi mahsulotlar ishlab 

chiqarilmaydi.  Ma’lumki,  ishlab  chiqarish  tarmoqlarini  tashkil  etish  va 

joylashtirishga  ta’sir  etuvchi  omillar  orasida  IGO’  omili  o’ziga  xos  ahamiyatga 

ega.  Bu  omil  ayniqsa,  sanoatning  rangli  metallurgiya,  mashinasozlik  kabi  og’ir 

tarmoqlari  rivojida  salmog’i  katta.  Demak,  mintaqa  IGO’  qulaylashuvi  mazkur 

tarmoq korxonalarining ishlab chiqarish quvvatining oshishiga imkoniyat yaratadi. 

O’rmon-yog’ochsozlik  (SHo’rchi  mebel  fabrikasi),  poligrafiya  sanoatining 

(viloyatning yirik tumanlarida jami 11ta bosmaxona bor) ham viloyat sanoatida oz 

---

bulsa-da  o’z  o’rniga  ega.  Barcha  sanoat  tarmoqlari,  yuqorida  aytib  o’tilganidek, 

kelajakda  rivojlanishi  uchun  qulay  shart-sharoit,  xom  ashyo  manbaalari  mavjud. 

Bu  nafaqat  mavjud  sanoat  tarmoqlarining  rivojlanishini  ta’minlabgina  qolmay, 

balki  neftni  qayta  ishlash,  rangli  metallurgiya,  kimyo  sanoat  tarmoqlarini  barpo 

etish uchun asos bo’la oladi. 

Viloyat  sanoat  tarmoqlarini  tahlil  etar  ekanmiz,  asosiy  sanoat  markazlari 

muhim transport yo’llarida joylashganini ko’ramiz. Ayniqsa, sanoatning bir necha 

tarmoqlari  rivojlangan  Denov,  Sho’rchi,  Qumqo’rg’on,  Jarqo’rg’on,  Termiz 

shaharlari  viloyatning  asosiy  temir  va  avtomobil  yo’llari  tutashgan  transport 

tugunlaridir.  Chunki,  zaruriy  xom  ashyoni  yetkazib  berish,  tayyor  mahsulotni 

tashish kabi jarayonlar transport bilan ta’minlanganlik darajasiga bevosita bog’liq. 

Bu jihatdan «Toshg’uzor-Boysun-Qumqo’rg’on» temir  yo’lining ishga tushirilishi 

ham  mavjud  tabiiy  boyliklari  to’liq  o’zlashtirilmagan,  asosan  yengil  sanoat 

tarmog’i  mavjud  bo’lgan  Boysun  shahrining  iqtisodiy  salohiyatini  yuksalishiga 

imkon beradi. 

Viloyatda 2013 yil 1-yarim yilligida jami 1097 ta, shundan 23 ta yirik, 1074 ta 

kichik  sanoat  korxonalari  faoliyat  ko’rsatayotgan  bo’lib,  ushbu  korxonalarda 

16711 nafar ishchilar mexnat qilishmoqda. 

Viloyatda  2012  yilda  jami  513,4  mlrd.so’mlik  sanoat  mahsulotlari  ishlab 

chiqarilib, o’tgan yilning o’tgan yilga  nisbatan o’sish darajasi 112,7 foizni tashkil 

qildi. Aholi jon boshiga sanoat mahsulotlari 226,1 ming so’mdan iste’mol mollari 

83,9  ming  so’mdan  to’g’ri  keldi.  Viloyat  yalpi  hududiy  mahsulotida  sanoat 

mahsulotlarining ulushi 9,4 foizni tashkil etdi. 

Ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlari tarmoqlar bo’yicha tahlil qilinganda; 

   - qurilish materiallari sanoatida 128,9 foizga, 

   - yengil sanoatda 111,8 foizga, 

   - yoqilg’i sanoatida 121,5 foizga, 

   - elektorenergetika sanoatida 112,7 foizga 

---

   -  o’rmon,  yog’ochini  qayta  ishlash  va  qog’oz-tsellyuloza  sanoati  

            115,6 foizga, 

   - un-krupa va kombikorma sanoati 110,1 foizga,  

   - Oziq-ovqat sanoati 120,8 foizga, 

   - Mashinasozlik va metalni qayta ishlash sanoati 120,5 foizga, 

   - Qora metal sanoati 336,7 foizga o’sishga erishildi. 

O’tgan  yilning  shu  davriga  nisbatan  natura  holida  shag’al  8,6  ming  m.  kub., 

tayyor paxta gazmollar 9,0 ming m. kv., omuxta yem  4,2 ming tonna, neft bitum 

3,1  ming  tonna,  osh  tuzi  1010,0  tonna,  gazli  suv  1,5  ming  litr  ko’p  ishlab 

chiqarildi.  

Hisobot 

davrida 

ishlab 

chiqarilgan 

sanoat 

mahsulotlarining  

73,4  foizi  asosiy  sanoat korxonalari, 2,3  foizi  yordamchi sanoat korxonalari,  13,9 

foizi 

kichik 

sanoat 

korxonalari 

va 

10,4 

foizi  

yakka tartibda mehnat qiluvchilar hissasiga to’g’ri keldi.  

Ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlarida “Surxonpaxtasanoat” XAB tizimidagi 

korxonalarning  ulushi  33,9  foizni  (174,2  mlrd.  so’m),  “Jarqo’rg’on  neftni  qayta 

ishlash”  Q.K.niki  13,7  foizni  (70,4  mlrd.so’m),  “Surxondonmahsulotlari”  AJniki 

3,2  foizni  (16,5  mlrd.so’m),  “SHo’rchidonmahsulotlari”  XJniki  6,2  foizni  (31,9