O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti pedagogika va psixologiya fakulteti

Diffuz yolg’izlik – yolg’izlikning bir turi bo’lib, sub'yektda o’zini boshqa kishilar, ijtimoiy guruhlar, turli g’oyalar bilan identifikatsiya qilishi bilan izohlanadi. O’zini boshqalar bilan identifikatsiya qilayotgan kishi o’ziga xos haqiqiy xususiyatlar intilish va qiziqishlarini namoyon etishdan bosh tortadi. U shunchaki taqlid qilibgina qolmay, u “o’zida emas”, balki o’zini identifikatsiyalaydigan ob'yektga bog’liq holda yashaydi. Bu vaziyatda uning oldida ikki xil yo’l turadi, birinchidan, o’zini takomillashtirish yo’lini qidirish, ikkinchidan, kim hayotdan mamnun bo’lsa ularning xulq-atvorini ko’chirib olishdan iborat. O’zini takomillashtirish murakkab jarayon bo’lib kishidan irodaviy va aqliy zo’r berishni hamda hissiy barqarorlikni namoyon etishni taqozo qiladi.
O.V.Xuxlayevaning terminologiyasiga ko’ra, diffuz yolg’izlikni psixologik salomatlikning ikkinchi xavfli guruhiga kiritish mumkin. Muallifning ta'kidlashicha, individlar ijtimoiy muhitga moslashgan, biroq ularda o’ziga nisbatan ijobiy munosabat mavjud emas, refleksiv qobiliyatlarning quyi darajasi xosdir. Bir yoki bir necha kishilar bilan o’zini identifikatsiyalash bilan bog’liq diffuz yolg’izlik sub'yektni shaxsiy olamidan uzoqlashtiradi. Bu o’z navbatida nafaqat yolg’izlikni keltirib chiqaradi, balki juda katta qo’rquvda ham namoyon bo’ladi.
Yolg’izlik kayfiyatning yomonligi va og’ir hissiy kechinmalar bilan o’tadigan psixik holatdir. O’zini chuqur darajada yolg’iz his qiladigan kishilar o’zlarini baxtsiz his qiladilar, ijtimoiy aloqalarga kirishish imkoniyatlarini cheklab qo’yadilar.Yolg’izlik tushunchasi sub'yekt tomonidan vaziyatni ko’ngilsiz idrok qilishi, muloqotning yetishmasligi va ijobiy munosabatlarning kamligi bilan bog’liqdir. Biroq yolg’izlik individning har doim ham ijtimoiy jihatdan ajralib qolganligini ifodalamaydi. Ba'zan doimo insonlar orasida bo’la turib, ular bilan munosabat o’rnatib ham inson o’zini psixologik jihatdan ajralib qolgan ya'ni yolg’iz his qilishi mumkin.
Yolg’izlikni his qilish darajasi qancha yil davomida odamlar bilan munosabatga kirishmay nyashaganligi bilan belgilanmaydi. Butun hayoti davomida yolg’iz yashagan kishilar odamlar bilan tez-tez muloqotda bo’ladiganlarga nisbatan o’zlarini kamroq yolg’iz his qilishlari ham mumkin. Boshqa kishilar bilan kam o’zaro ta'sirda bo’ladigan, hech qanday psixologik va xulq-atvor reaktsiyalarini namoyon etmaydigan kishilarni yolg’iz deb atash mumkin emas. Undan tashqari ba'zi kishilar o’zlarining real va tasavvuridagi o’zaro munosabatlari o’rtasidagi muvozanatni to’liq anglamasliklari mumkin.
Haqiqiy sub'yektiv yolg’izlik holati odatda ruhiy buzilishlarga xos belgilar va affektiv reaktsiyalarda namoyon bo’ladi. Ba'zi yolg’iz kishilar muntazam ravishda o’zlaridagi tashvishlanish, ezilganlikdan shikoyat qilsalar, boshqalari esa qo’rquv va xavotirlikni, ham va musibatni his qiladilar. Yolg’izlik holatini his qilishga real munosabatlar qanchalik ta'sir qilsa, ular qanday bo’lishi kerakligi haqidagi tasavvurlar ham shunchalik kuchli ta'sir etadi.
Muloqotga nisbatan kuchli ehtiyojni his qilayotgan kishi bir yoki ikki kishi bilan emas, balki ko’plab kishilar bilan munosabatda bo’lishni xohlaydi. Yolg’izlik ko’pincha ba'zi simptomlar bilan kechishi ham kuzatiladi. Odatda yolg’iz kishilar o’zlarini boshqalardan psixologik jihatdan ajralib qolgan, normal shaxslararo munosabatllarga qobiliyatsiz, sevgi, do’stlik kabi intim munosabatlar o’rnatishga yaroqsiz deb his qilishi mumkin.
Yolg’iz shaxs depressiya va tushkunlikka berilgan shaxs bo’lib, u o’zida muloqot ko’nikmasi va malakasi yetishmaydi deb hisoblaydi. Yolg’iz inson o’zini kam jozibali, hech kim sevmaydigan va hurmat qilmaydigan kishi deb biladi. O’ziga nisbatan bunday munosabat maxsus salbiy affektlar- nafrat, g’am-anduh, baxtsizlik kabi hislarni vujudga keltiradi. Yolg’iz inson ijtimoiy aloqalardan o’zini olib qochadi, atrofdagilardan o’zini izolyatsiya qiladi (ajratib qo’yadi). Unda boshqalarga nisbatan impulsivlik, paranoyallik, ta'sirlanuvchanlik, qo’rquv, xavotirlanish, frustratsiya hislari ustun bo’ladi.
Yolg’iz kishilar boshqalarga nisbatan pessimist hisoblanadilar. Ular o’zlariga achinish hissi bilan qaraydilar, atrofdagilardan yomonlik kutadilar, kelajakni ijobiy ranglarda tasavvur eta olmaydilar. Boshqalarning va o’z hayotini mazmunsiz deb baholaydilar. Yolg’iz kishi kam gapiradi, o’zini tinch, osuda tutadi, boshqalar e'tiborini tortishni yoqtirmaydi, ko’p hollarda g’amgin, horg’in va uyqusiragan holda ko’rinadi. Haqiqiy va tasavvurdagi munosabatlar o’rtasida nomutanosiblik kuzatilganda o’zini yolg’iz his qiladigan odamlar bu vaziyatni turlicha idrok hiladilar. Ojizlik va xavotirlikni his qilish bu vaziyatga nisbatan reaktsiya sifatida namoyon bo’ladi. Agar shaxs bu vaziyatda boshqalarni aybdor deb hisoblasa, u holda unda boshqalarga nisbatan dushmanlik hissi rivojlanib boradi. Agar o’zini aybdor deb bilsa va o’zini o’zgartirish qiyin deb hisoblasa, u holda g’amgin bo’lib qoladi, asta- sekin mazkur his surunkali depressiyaga aylanib boradi.Agar inson yolg’izlik uni hushyorlikka chaqirayotganiga ishonch hosil qilsa, u holda yolg’izlikka qarshi faol kurashishi, uni bartaraf etish uchun kuch sarf qilishi zarurligini anglab yetadi. Vaqti-vaqti bilan uni salbiy hissiy holatlar - zerikish, afsuslanish, o’zining jozibador emasligini his qilish, ojizlik, vahimali qo’rquv, ezilganlik, umidning yo’qolishi, o’ziga achinish, qo’zg’aluvchanlik, tashlab qo’yilganlik hissi kabi kechinmalar qamrab oladi. Yolg’iz kishilar muloqotchan va baxtli insonlarni unchalik xushlamaydilar. Bu ularning o’ziga xos himoya reaktsiyasi bo’lib, boshqalar bilan samimiy munosabat o’rnatishga xalaqit beradi. Yolg’izlik ba'zan spirtli ichimlik va giyohvand moddalar qabul qilishga ham undashi mumkin. Bunday kishilar o’zlarining muammo va kechinmalariga butun e'tiborini qaratadilar.
Yolg’izlar boshqalar bilan muloqot jarayonida ko’proq o’zlarining muammolari hahida gapiradilar, suhbat mavzusini tez-tez o’zgartirib turadilar. Muloqotdagi suhbatdoshning fikriga unchalik e'tibor hilishmaydi, o’ta tajovuzkor, asossiz ravishda tanqid qiladigan bo’lib qolishadi, boshqalarga psixologik bosim o’tkazishadi. Boshqalarga unchalik ishonishmaydi, ulardan o’z fikrlarini yashirishadi, ikkiyuzlamachi bo’lib qolishadi, o’z xulq-atvorlarini boshqarishga qiynalishadi. Yolg’iz kishilar turli davralarda quvnab o’tira olmaydilar, kim bilandir telefonda nimanidir kelishishga, zarur shaxsiy va ish yuzasidan muammolarni hal qilishga qiynaladilar. Bunday kishilar shaxslararo nizolarni bartaraf etishda o’ta ta'sirchan va qaysar bo’lib qoladilar. Ularni shaxsiy muloqotchanlik va boshqalar bilan tanishish muammosi ko’proq tashvishlantiradi, o’zlarini ko’plab sohalarga yaroqsiz kishi deb hisoblaydilar. Shaxslararo munosabatlar o’rnatishdagi muammolarni o’zlarining uquvsizliklari bilan bog’liq ekanligini to’g’ri baholay oladilar.. Intim sohadagi munosabatlarni o’rnatish bilan bog’liq masalalar ularda yuqori darajadagi ta'sirchanlikni, faollikning pasayishini keltirib chiqaradi.