O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti mustaqil ish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT
PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
Mustaqil ish
Bajardi: Tangriyeva Nilufar
Tekshirdi: M.A’loxonov

Sho’rolar davrida Markaziy Osiyo

Reja:

1. 
   Sho’rolar davrida turkiy tilshunoslik
   
2. 
   O’zbek tilshunoslarining lingvistik faoliyatlari
   
3. 
   Ilk o’zbek alifbolarining vijudga kelishi
   
4. 
   Sho’rolar davrining 20-40-yillaria til falsafasi
   

Sho’rolar Markaziy Osiyoning tabiiy boyliklari Pyotr I davridan beri rus mulkdorlarini kiziqtirib kelardi. Pyotr I ning o’zi Markaziy Osiyoni zabt etish, bu o’lkadagi qazilma boyliklarga, dexdonchiliq maxsulotlariga egalik qilish maqsadida, maxalliy xalqning tilini, dinini, madaniyatini puxta o’rgangan kishilarni u yerlarga yuborib, ulardan josus sifatida foydalanish rejasini ishlab chiqdi.
Anashu rejani amalga oshirishuchun 1724—1725 yillarda podshoning o’zi tashkil qilgan va asosan fiziqamatematika yo’nalishidagi fanlar akademiyasi krshida 1735 yildan boshlab gumanitar yo’nalish ham faoliyat boshladi. Bu yo’nalishda quproq. sharqshunoslikka e’tibor qaratildi. Shuning uchun ham sharqtiunoslik yo’nalishini chuqur biladigan va boshqara oladigan Zigfrid Bayyerni Germaniyadan taklif qilib, birinchi akademik qilib sayladi. 1732 yilda bir qancha sharq. tillarining bilimdoni Ge­orgiy Yaqovlevich Ker Leypsigdan Peterburgga taklif q;ilindi. U bilan tashqi ishlar vazirligi urtasida rus yoshlaridan bir qanchasini sharq. tillariga uqitib berish uchun shartnomatuzildi. Shunday q.ilib, sharqshunoslarni uqitishga asos solindi.
Bayyer va Ker sharq. qulyozmalarini urganishga ham katta e’tibor berdi. Shved Stralenberg tomonidan Tobolskda (uzini Azbakevich deb tanishtirgan) buxorolik tanishi orqali Abulgoziy Baxrdirxonning «Shajarai turk» asari qulga kiritiladi va bu asarni Bayyer lotin tiliga, Ker bilan hamkorlikda nemis tiliga tarjima q,il ad i.
Bu davrda Markaziy Osiyoda xonliklar urtasida ^zaro kurashlar kuchayib borar, Rus imperiyasi bu kurashlardan josuslar orqali doimo xabardor bulib turardi.
Nixryat, fursat yetgach, XIX asrning 50-yillaridan bosh­lab Markaziy Osiyo yerlariga yurish boshlanib, 70-yillarda tamoman zabt etildi. Shunday q.ilib, Turkiston Rus bosqini ostida qrldi.
Bu davrda maxalliy axrlini tutqunlikda tutish uchun uning tilini amaliy jix.atdan bilish extiyoji tugildi. Ana shu amaliy extiyojni q.ondirish maq.sadida bir q.ator asar^lar maydonga keldi.1
Urislarning uzbek tilini urganishga bulgan ex.tiyojini qrndirishda, ayniq.sa, chor Rossiyasi tomonidan Turkistonga maxsus yuborilgan N. Ostroumov, V. Nalivkin va M. Nalivkina, N. N. Pantusovlar katta xizmat qildilar.
Vladimir Petrovich Nalivkin (1852—1918) artille­riya bilim yurtini bitirgandan sung Toshkentga ofitser sifatida xarbiy xizmatga yuboriladi va Xiva yurishlarida ishtirok etadi. Ma’lum vaqt Namangan uyezdi xarbiy boshligi yordamchisi bulib ishlaydi. Maxalliy axrlining urf-odati, madaniyati, tilini chuqur urganish uchun Namanganning Nanay qishlogtedan joy olib, oilasi bilan u yerda bir necha yil yashaydi. Arab, fors-tojik, uzbek tillarini mukammal urganib, 1884 yilda Toshkentda ochilgan rustuzem maktabida muallimlik qiladi. 1890—1895 yillarda Sirdaryo, Samarqand, Fargona viloyatlari mu-sulmon maktablari inspektori, Fargona viloyati gubernatori muovini lavozimlarida ishlaydi. II Davlat dumasiga deputat bulib saylanadi. 1917 yilda muvaqdat xukumat kaolitsion komitetining raisi buladi.
V. Nalivkinning x.ayoti va faoliyatidan kurinib turibdiki, butun ongli faoliyatini Rossiya manfaatiga bagishlaydi va shuning x.isobiga xukumat tomonidan doimo ragbatlantirib turiladi.
M. L. Terentyev. «Grammatika turetskaya, persidskaya, kirgizskaya (ka­zaxskaya) i uzbekskaya». SPb, 1875; «Xrestomatiya turetskaya, persidskaya, kirgizskaya i uzbekskaya». SPb, 1876; I. A. Belyayev. «Rukovodstva k izuche­niyu sartovskogo yazika». Vip. 1—4, T, 1906; V. A. Alekseyev. «Samouchi­tel sartovskogo yazika». T, 1884; S. Lapin. «Karmanniy russkouzbeks­kiy slovar s prilojeniyem kratkoy grammatiki uzbekskogo yazika». Samarqand, 1895 (II nashri 1914); L. Afanasyev. «Slovar sartovskix slov s glavneyshimi grammaticheskimi pravilami». Skobelev, 1908; I. Yagello. «Sartovskiy perevodchik». T. 1908; I. Yagello. Etimologiya sar­tovskogo yazika dlya kursov pri Tashkentskom otdelenii obshestva vo­stokovedov, T, 1910; N.Budzinskiy. «Grammatika sartovskogo yazika i russko-sartovskiye razgovori». T, 1910 va boshq..
115V. Nalivkin xotini M. Nalivkina bilan birgalikda «Russko-sartovskiy i sartovsko-russkiy slovar obsheu­potrebitelnix slov s prilojeniyem kratkoy grammati­ki po narechiyam Namanganskogo uyezda» (Kazan, 1884; ikkinchi nashri Toshkent, 1912) asarini yozib, urislarning uzbek tilini va ayni paytda uzbeklarning rus tilini urganishlari uchun imkoniyat yaratdi. Shuningdek, V. Nalivkimning «Rukovodstvo k prakticheskomu izuche­niyu sartovskogo yazika» (Samarqand, 1898) asari ham uzbek tilini urganuvchi urislar uchun uzoq, vaqtlar qullanma vazifasini bajarib keldi.
Turkiston madaniy yodgorliklarini, qadimiy osori atiqalarini Rossiyaga yetkazib berishda katta xizmat qilgan shaxslardan biri Nikolay Pantusov x.isoblanadi (1849—1909). U 1871 yilda Peterburg universiteti sharq gillari fakultetining arab, fors, turk, tatar ixtisosligini a’lo darajada bitirgandan sung Turkiston ulkasiga xizmatga taklif qilinadi. Turkiston general-gubernatorligi maxsus ishlar xodimi sifatida Quq.on xonligini tor-mor etishda ishtirok etadi. Sharq. qulyozmalarini yigib, markazga yetkazib turadi. «Boburnoma»dan bir necha parchalarning rus tiliga tarjimasini natr etdi. Shu­ningdek, u «Materiali k izucheniyu sartovskogo narechiya tyurkskogo yazika. Margelanskaya skazka o starse i docheri ko’psa» (UZKU, KN.12, 1899) asarini yozgan.
Rus bosqinining ilk davrida uzbek tili va madaniyatini urganish va targib qil i sh da Nikolay Petrovich Os­troumov (1844—1930) aloxida urin egallaydi. U Qozon liniy akademiyasi antimusulmon bulimini bitirgandan sung N.I.Ilminskiy tavsiyasi va S. YE. Malov xayrixox,ligi bilan antimusulmon predmetlari kafedrasida krldiriladi.
1871 yilda dotsent ilmiyunvonigaegabuladi. N. I. Ilminskiy tavsiyasiga muvofiq., 1877 yilda Turkiston xalq ga’limi inspektori qilib yuboriladi. 1879 yildan Tur­kiston uqituvchilar seminariyasi direktori, keiinroq, Toshkent erkaklar gimnaziyasi direktori bulib ishlaydi. 1883 yildan boshlab uzbek va qirgiz (qozoq) tillarida, 1885 yilda esa uzbeq, qirgiz (qozoq) va rus tillarida nashr etilgan «Turkestanskaya tuzemskaya gazeta»ga muxar-rirlik kiladi.
N. Ostroumov uzbek tili, urf-odati, tarixi, adabiyoti xaki da yuzdan ortik asarlar yozadi. Uzbek tilini urga-
116
nishga bagishlangan «Materiali k izucheniyu narechiya sar-tov russkogo Turkestana (IOAIEK, T. XXI. 1808, vip. 6); Etimologiya sartovskogo yazika (Tashkent, 1910) asarlari
mavjud.
Yukoridagilardan kurinib turibdiki, rus boskinining ilk davrida rus missionerlari tomonidan uzbek tili va uzbek madaniyatini rus boskinchilariga tanishtirish maksadida amaliy xarakterdagi bir kator asarlar yaratildi. Bu asarlarning vujudga kelishi (ularning saviyasi va oldiga kuygan maksadi kdnday bulishidan kat’i nazar) uzbek tili va madaniyatining Ovrupo olimlari tomoni­dan urganilishi va urislar urtasida uzbekshunos turkologlarning yetishib chikishida poydevor rolini uynadi.
UZBEK MA’RIFATPARVARLARINING LINGVISTIK FAOLIYATLARI
XIX asr oxiri, XX asr boshlarida Marakaziy Osiyoda ziyolilar urtasida milliy uzuzini anglash x,issi kuchaydi. XVI asrdan boshlangan madaniy, ma’naviy inkiroz tufayli unutilar darajaga kelib kolgan boy madaniy va ma’naviy merosimiznitiklash, kish il ar urtasida utmish madaniyatiga mexrmux,abbat \issini uygyutish x.arakati boshlandi. Bu x,arakatning yalovbardori sifatida jadidizm maydonga keldi.
Jadidlar, tarakkiyotga erishishning bosh yuli ma’rifat ekanligini x.is kilganlari x.olda, birinchi navbatda, yangi tipdagi maktablar ochish, zamonaviy oliy maktablar tashkil etish, dunyo yangiliklarini xalk urtasida tezrok targib kilish, kishilarni uykudan uygotii1 uchun matbuotni rivojlantirish; tarakkiyotimizga tusik bulayotgan illatlarni fosh kilish uchun teatr san’atini barpo etish, iktidorli yoshlarni Ovruponing eng ilgor oliy UKUv yurtlariga u kish ga yuborish orkali milliy ongni shakllantirish, milliy Fypyp va iftixor tuygularini singdirishga urindilar.
Yangi tipdagi maktablar ochishda Abdulla Avloniy, Ibrat, Munavvar Kori, Sufizoda, Hamza X^kimzoda Niyoziy, Ashurali Zo\iriy, Abdurauf Fitrat singari vata n par var l ar jonbozlik kursatdilar. Ularning ko’pchiligi yangi maktablar uchun darsliklar \am yozdilar.
Xususan, Bexbudiyning «Risolai asbobi savod», «Risolai jugrofiyai umroniy», «Risolai jugtzofiyai Rusiy», «Kitobatul atfol» (1905), «Amaliyoti islom», «Tarixi
117XIX asr oxiri, XX asr boshlarida Marakaziy Osiyoda ziyolilar urtasida milliy uzuzini anglash x.issi kuchaydi. XVI asrdan boshlangan madaniy, ma’naviy inkiroz tufayli unutilar darajaga kelib kolgan boy madaniy va ma’naviy merosimizni tiklash, kishilar urtasida utmish madaniyatiga mexrmux,abbat x.issini uygotish xarakati boshlandi. Bu x.arakatning yalovbardori sifatida jadidizm maydonga keldi.
Jadidlar, tarakkiyotga erishishning bosh yuli ma’rifat ekanligini x.is k.ilganlari xrlda, birinchi navbatda, yangi tipdagi maktablar ochish, zamonaviy oliy maktablar tashkil etish, dunyo yangiliklarini xalk. urtasida tezrok. targib kilish, kishilarni uykudan uygotish uchun matbuotni rivojlantirish; tarakkiyotimizga tusik. bulayotgan illatlarni fosh kilish uchun teatr san’atini barpo etish, iktidorli yoshlarni Ovruponing eng ilgor oliy UKuv yurtlariga uk.ishga yuborish ork.ali milliy ongni shakllantirish, milliy Fypyp va iftixor tuygularini singdirishga urindilar.
Yangi tipdagi maktablar ochishda Abdulla Avloniy, Ibrat, Munavvar Kori, Sufizoda, Hamza Xakimzoda Niyoziy, Ashurali Zo\iriy, Abdurauf Fitrat singari vatanparvarlar jonbozlik kursatdilar. Ularning ko’pchiligi yangi maktablar uchun darsliklar \am yozdilar.
Xususan, Be\budiyning «Risolai asbobi savod», «Risolai jugchrofiyai umroniy», «Risolai jugfofiyai Rusiy», «Kitobat-ul atfol» (1905), «Amaliyoti islom», «Tarixi
117islom»; Hamzaning «K,izil gul», «Pushti gul», Fitratning «Sarf», «Naxv» singari asarlari ana shunday asarlardandir.
Jadidlar xayotimizdagi tarakk,iyotimiz uchun tusik, bulayotgan illatlarni fosh kilish, xalk.ni uykudan uygotish uchun sax.na asarlari yozib teatr san’atini yaratdilar. Bex.budiy, Hamza singari bir kdtor adiblar ilk uzbek dramalarini yozib, ularni xalk. oldida uzlari namoyish etdilar.
Omma urtasida ma’rifatni keng yoyish uchun fakat maktablaru teatr kifoya kilmas edi. Dunyo vokealaridan kishilarni baxramand etmok., kundalik xayot ikirchikirlarini, turmush yangiliklarini el urtasida yoyish uchun matbuot ham zarur edi. Shuning uchun ham jadidizm vakillari matbuotni yulga kuyish va rivojlantirishga aloxida ahamiyat berdilar. Turkistonda bir kancha nomdagi ga­zeta va jurnal l ar nashr kil i na boshladi.
Matbuotning yulga kuyilishi uzbek adabiy tilining shakllanishi va rivojlanishi uchun ham kulay imkoniyat yaratdi. Avvalo, jadidlar xalkimizning ajoyib ma’naviy merosi bulgan til masalasiga aloxida e’tibor ber­dilar. Ulardastlab Ismoilbey Raspiraliningbutun turkiy olamni birlashtirish, turkiy madaniyatning eski obruyyni kutarish, umumturkiy adabiy til va adabiyotni yaratish xarakatida buldilar. Ana shu goya ta’sirida bir kagor gazeta va jurnallarda usmonli turkcha va tatarcha elementlar aralash bulgan bir tilda makrlalar ko’plab bosila boshlandi. Umumturkiy tilni yaratishga gazeta sa\ifalarida targibot kuchaydi. Ana shunday jarayonda maktablar uchun yoziladigan darslik va kullanmalar kaysi tilda bulishi kerak? Turkiy til va adabiyotni birlashti­rish tarafdorlari bulgan jadidlarning bir guruxi dars­lik va kullanmalar usmonli turk tilida bulishini ma’kulladilar. Bu xakda Fitrat kuyidagilarni yozadi: «... Mana shunday kulinch bir xolda dolgan burungi ziyolilarimiz: «tilimiz ilmiy, adabiy bir til emas ekan» degan kulinch bir karashga keldilar. Mana shuning bilan maktablarimiz, yozuvlarimiz usmonlicha ta’siri ostida koldilar. Matbuotimizga bir oz tatarcha \sh katnashib k.oldi. Toshkentda ochilgan kurslarda ona tili saboklari uchun berilgan soatlarning ko’progi usmonlichaga berildi. Samarkandda ochilgan birinchi muallimlar kursiga esa ona tili degan narsa kiritilmadi. 1918 yildagi Maorif shurosi ning bir majlisida ham utkan yildagi muallimlarning kurultoyida shunday bir karor berilgan edi: «Maktablarimizning ibtidoiy uch yilida ona tili uzbekcha ukitulsin, ondan sung adabiy u mumiy turk tili ukitulsin!» Bunlarning adabiy umumiy turk tili deganlari arabcha katnashgan usmonlicha edi.»1
Bu xrlat, tabiiy ravishda, jadidizmning boshka vakillari urtasida e’tiroz tugdirdi. Shuning uchun jadi­dizm keyinchalik ikki okimga — ung va sul okimga bulinib ketdi. Sul okim tarafdorlari «Chigatoy gurungi» nomi ostidagi tugarakka birlashdilar. Gurung katnashchilari uzbek adabiy tili va adabiyotini rivojlantirish, uzbek adabiy tilini meyoridan ortib ketgan arab va fors suzlaridan tozalashni jfo oldilariga bosh vazifa k.ilib kuydilar.
Bu yo’nalishga Abdurauf Fitrat raxbarlik kildi. Gurungning maksadi xakdda Fitrat shunday yozadi: «Sungralari xayot meni panturkizimda kotib kolishga kuymadi. Men uzbek millatchisiga aylandim.»2
17—18 yillarda U rta Osiyoda panturkizm xarakati kuchaymokda edi. Ayniksa, Toshkentda panturkizm fikri bi­lan sugorilgan turli tudalar tashkil buldi.
Turk tillari, turk adabiyotini birlashtirish shiori ostida ish kurildi. Maktablarda usmonli tili, usmonli adabiyoti ona tili darslari urnida kabul kilindi. Mana shu xarakatga karshi uzbek tili, uzbek adabiyoti shiorlari ostida «Chigatoy gurungi» tashkil kilindi. «Chigatoy gu­rungi» uzbek millatchiligini, uzbek tili, uzbek adabiyo­ti shiorlari ostida panturkist tudalarga va shunga be­rilgan ung jadidlarga karshi kurashdi.
1918 yilda tashkil etilgan «Chigatoy gurungi» uz oldiga kuyidagi vazifalarni kuydi:
«— Tilimizning tugal, yuksak, san’atkor bir adabiyo­ti bor. Tilimizning adabiyligi arabiylikda emas, uzidadir. Shuni tirgizmak kerak:
— tilimizni yot suzlardan kuldan kelgancha tozalamok kerak;
1 Fitrat A. Yopishmagan gajaklar.Abdurauf Fitrat. «Chin sevgi» tuplami. T., Yaafur Rulom, 1996. 246-bet.
2 Fitrat. 1921 yil til va imlo k^fultoyida suzlagan nutk. 1921 yil til va imlo kurultoyining chik,argan karorlari. T, 1922, 35—40-betlar.
119— adabiyotimizni yuksatmok uchun burungi san’atkor shoirlarimizning ulmagan va ulmas narsalarindan foydalanmok ham tarak.k.iy kilgan ulushlar tomonidan oraga solingan umumiy asoslarga ergashmak kerakdir;
— tilimizning k,oidalarini tatarcha yoxud usmoniycha krida kitoblaridan emas, tilimizning uzidan olmok. kerak;
shuning uchun xal k ogzida yurgan suzlarni, xalk. adabiyoti bulgan ertaklar, makollar, laparlarni yigib tekshirmak lozim;
— adabiyot yozguchilik bulgani uchun yozuv kridalarini, imloni ham tuzatmak kerak».
«Chiratoy gurungi» 30-yillargacha uz faoliyatini davom ettirdi. Fitratning ta’kidlashicha, «Bu vaktgacha uning uz oldiga KyMFOH ilmiy yumushlari bajarilgan edi».
Fitrat gurungning raxbari sifatida tugarak oldiga kuyilgan vazifalarni bajarishda yetakchilik kildi.
U turkiylar jaxrn madaniyati xazinasiga al-Beruniy, al-Xorazmiy, al-Fargoniy, Jaloliddin Rumiy, Bedil singari buyuk daxrlarni yetkazib berganligi, lekin budaxrlar uz asarlarini ona tillarida emas, arab va fors tillarida yaratganliklari uchun turkiy til imkoniyatlari ochilmay krlganligi, xazrat Navoiy bu tilning keng imkoniyatlarga ega ekanligini ham badiiy, ham ilmiy asarlari bilan isbotlab berganligi, lekin ul xazratdan sung yana turkiy til e’tiborsiz ekanligini, uning tarixda baxtsiz bulganligini afsus-nadomat bilan tilga oladi.
Shuning uchun turkuzbek tilining imkoniyatlarini ruyebga chikarish, uzbek adabiy tilining meyorlarini belgilash 20—30-yillar uchun engdolzarb vazifa edi. Bu vazifani yechish esa, eng avvalo, matbuot zimmasiga tushar edi. Chunki bu davrgacha Alisher Navoiyning adabiyot olamidagi katga obru-e’tibori tufayli uning asariga naziralar bashshlash, til uslubiga ergashish natijasida klas­sik uzbek adabiy tili vujudga keldi. Nazmiy asarlar ana shu an’ana asosida klassik adabiy tilda yozildi. Bu ada­biy til esa jonli uzbek suzlashuv tilidan ancha uzilgan, shuning uchun ham keng xalk ommasi uchun tushunarsiz edi. Bu til ni tushunish uchun ma’lum tayyorgarlikka ega bulipg, maktablarda sabok olgan bulish kerak edi. Chulpon Navoiydan to Mukimiygacha bir xillik mavjud ekanligini, shuning uchun «kungli boshka narsa istayotganligi», Abdulla K,odiriyni ukib esa, ana shu bir xillik yukolayot
ganligidan «kungli taskin topayotganligi» ni bayon kiladi.
Darxakikat, 20-yillarda uzbek adabiy tilini jonli suzlashuv tiliga yakinlashtirish x.arakati boshlandi. Ashurali Zo\iriy bu xakda kuyidagilarni yozadi: «... Tilimizni uchga bulish mumkin: 1) jonli til, 2) adabiy til, 3) ilmiy til. Adabiy til bilan ilmiy til urtasida uncha fark, bulmasa ^am, jonli til bilan adabiy til orasida (usish va tarakdiy ji^atidan) ancha fars bor.
Jonli tilning x.am uziga maxsus kub kimmatli asarlari bordurkim, ularning barchasiga xalk. adabiyoti deyilur. Bu (xalk. adabiyoti) adabiy va ilmiy tilning asosidur. Asl tabiiy til—suzlanaturgon til, xalk. tilidur.
Xakikat shundok. bulgani xolda, XV asrdan inkilobgacha bulgon davrda xalk.ning suzlashaturgon tili adiblar tomo­nidan ko’pol til, kucha tili sanalib, adabiy tilpi unga yak.inlashtirishkamchilik, xalk tilida yozishlikko’pollik, deb e’tik.od etilgan. Arabcha, forscha lugatlarni tik.ishtirish bilan kanoatlanmasdan, xatto takriblarni ham arab­cha, forscha kilgoplar.
Demak, arab, fors tillari naxviy yokdan ham tilimizga ta’sir k.ilron. Shuning uchun chigatoy (uzbek) adabiyoti usmonli adabiyoti singari xalkdan uzoklasha boshlagon, oddiy xalk uni anglay olmagon. Uni bari ukumishli, ziyoli sinf anglay oladurgon bulgon» («Adabiy til»)
Matbuot tili esa, jonli suzlashuvga asoslangan yangi uzbek adabiy tilining shakllanishiga ko’prok, xizmat kilishi mumkinligini matbuotni oldinrok yulga kuygan tur­kiy k,avmlar tajribalaridan angladilar. Ashurali Zox.iriy bu xdkda kuyidagilarni yozadi: «Tatar karindoshlarimizning xozirdogi til va adabiyotlarini bundan un-un besh yil ilgari adabiyotlariga tatbik kilinsa, kiyos kabul kilmaslik darajada alarning tillarini kengaymogi milliy va ona tilidagi gazetalari bilan buldi. Demak, gazeta va jurnallarning dunyo axvolidan va boshka tugrilaridan xalkka xabar berib turmoshsan va boshka ulug va kuzga kuriimaydurgon bir foydasi bulurki, ul ona tilining kepgaymofh va mukammallashmogadir» («Ona tili»). Max.mudxuja Bex.budiy x.am adabiy tilni meyorlashtirishda matbuotning rol iga katta baxr berib, kuyidagilarni yezdi: «Matbuot maydoniga bizdan mukaddam otilgan va dustlar ila jarida va makolalarga soxib bulgan ichkari Rusiya va Kafkaz musulmonlarini matbuot tili va ham kucha tiliga dikkatlik
121kishiga ma’lumdirki, matbuotlari kucha tilidan necha daraja oliydir» («Til masalasi»).
Jadidlarning til masalasiga aloxdda e’tibor berishlari bejiz emas edi. Chunki til millatning eng asosiy belgilaridan biridir. Shuninguchun ham: «Kdchonki, bir millat tilini yukrtsa, uz dinini va millatini yukrtur», deydi Ashurali Zox.iriy. Bex.budiy muxdrrirligidagi «Oyna» jurnali til masalasiga aloxdsa e’tibor berdi. Bu davr matbuotida tilimizni ajnabiy suzlardan imkon kadar tozalash, uz tilimizni chukur urganish va unga mexr-muxabbat bilan karashga undash bilan birga, boshka tillarni ham, albatta, urganish ga da’vat etildi. Xususan, «Oyna» jurnalining 1914 yil 31-sonida «S. A.» imzosi bilan bosilgan «Xar millat uz tili ila faxr etar» makrlasida muallif shunday yozadi: «Agar til va adabiyotimizni muxofaza kilmay, anga ajnabiy lugat va suzlarni Kjuia bersak, bir oz zamonada til va millatimizni yutsogurmiz. Millatimizni yukrtganda diyonatimiz uzuzi ila, albatta, yukolur... Bas, bizga tilimizni ajnabiy suzlar­dan mux.ofaza kilmoklik eng birinchi muxim bir vazifadur». Yoki Abdulla Avloniy mazkur jurnal 1913 yil 1sonida bosilgan «Ikki emas, turt til lozim» makrlasida yoshlarni ko’p til bilishga, arab, fors, turk tilini bilish bilan birga, albatta, Ovrupo tillarini, xususan, rus tilini urganish ga chak.iradi. Bu tillarni kancha puxta bilsak, ajdodlarimiz krldirgan boy madaniy merosdan shunchalik foydalanish imkoniyatiga, bugungi dunyo fan va madaniyat yangiliklaridan shunchalik baxramand bulish imkoniyatiga ega bulishimiz bayon k,ilinadi.
Shunday kilib, XIX asr oxiri, XX asr boshlarida Markaziy Osiyoda, xususan Uzbekistonda ziyolilar urtasida milliy uz-uzini anglash x.issi kuchaydi. Milliy madaniyatni rivojlantirishga, adabiy til bilan jonli suzlashuv tilini yak.inlashtirishga e’tibor ortdi. Ana shu x.arakat tufa ili tilshunoslik masalalariga alox.ida ax.amiyat berildi.
Ilk uzbek alifbolarshshng vujudga kelishi
XX asr boshlarida jadidlar tomonidan yangi tipdagi maktablarning ochilishi va unda ukitishning yangi-yangi usullarining kullanilishi tufayli bolalarning xatsa
122
vodini tezrok. chik^arishni ta’minlaydigan yangi darsliklarga ex.tiyoj tugildi.
Bogchasaroyda Ismoilbey Raspirali tomonidan bolalar­ning tez savod chikarishini ta’minlash uchun muvaffak,iyat bilan kullanilgan «usuli savtiya» Markaziy Osiyo jadidlari tomonidan xdm ma’kullandi. Bu mintak,ada an’anaviy «usuli xdjo» da olib boriladigan darslar yangi maktablarda «usuli savtiya» bilan almashtirildi. Bu usulning afzalligi amaliyotda tezda sezildi va u omma urtasida tobora obrue’tibor topa boshladi. Ana shu usul asosida savod chikarishgai bagishlangan bir k.ancha alifbolar paydo bula boshladi. «Uzdavriuchun inkilobiy islox.x.isoblangan buishgaTurkistonda x.ammadan avval Saidrasul Saidazizov, Munavvarsori Abdurashidxonov (1878-1931) kirishgan»1. Saidrasul Saidazizov 1902 yilda «Ustodi avval» kitobini, Munavvark,ori Abdurashidxonov esa 1907 yilda «Adabi avval» kitoblarini Toshkentda nashr ettirdilar.
Markaziy Osiyo maktablarida xat-savod urgatish tarixining bilimdoni dotsent Yuldosh Abdullayevning ta’kidlashicha, yuk.oridagi xar ikki asar kulyozmasi aslida bir vaktda yozilgan. Fak.at ma’lum obyektiv sabablarga kura Munavvarkrri Abdurashidxonovning kitobi keyinrok. nashr k.ilingan.2
1917 yilga k.adar undan ortik, uzbekcha alifbo kitoblari yaratildi. Lekin ularning ichida alifboning ichki tuzilishi va boshkd bir k.ator jixatlardan yuk.oridagi ikki asar eng mukammali sanaladi.3
«Ustodi avval» 1917 yilgacha bir necha bor (deyarli x,ar yili) nashr k.ilingani va keyingi bir kator mualliflarning (masalan, Abdulla Avloniy) «Alifbo» darsliklarini yaratishlariga asos bulib xizmat kilganini xisobga olib, kuyida «Ustodi avval» ga kiskacha tuxtalib utamiz.
Saidrasul Saidazizov 1866 yilda Toshkentning Shayxonto^ur dax.asidagi Balandmachit max.allasida ziyoli oilasida tugilgan. Max.alladagi maktabda taxsil olgach, shu ma\allada Maxmud dasturxonchi maktabmadrasasida va ayni paytda Shayxontoxurdagi 1-rus-tuzem maktabida uk.iydi. 1900 yilda madrasani x.am, rustuzem maktabini ham.- «Uzbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi, 199T.
Sho’rolar davrida barcha fanlar marksistik falsafaga tayangan x.olda rivojlana boshladi. Bunday xolat tilshunoslikda ham xukm surdi.
O’tgan asrning 20—50-yillarida tilshunoslikda mark­sizm muammosi bo’yicha baxs-munozaralar kuchaydi.
Til falsafasi borlik,, jamiyat, ongga boglik, ravish­da tilning ichki tuzilishi va mox.iyatini o’rganadigan til nazariyasining tarkibiy kismidir.
Sovet til falsafasi 50-yillarga kadar ikkita o’zaro zid konsepsiya asosida rivojlandi.1 Ularning birinchi­si YE. D. Polivanov, ikkinchisi esa N. Y. Marr konsepsiyasidir. Marrizimni tankid kilish bilan shugullanuvchi «til fronti» guruxi bu konsepsiya oraligtada tursa ham, ko’prok YE. D. Polivanov karashlariga yakinrok,edi.
Shuni ta’kidlash kerakki, xar ikki konsepsiya asoschilari ham chinakam marksizm tarafdori edilar. Xar ikkisi marksistik ta’limotni tilshunoslikka olib kirmok.chi bo’ldilar. Lekin ular marksizmga turli tomondan yondoshdilar.
Xususan, YE. D. Polivanov marksizmning lenincha talkiniga asoslangan bo’lsa, N. Y. Marr marksizmleninizmning stalincha talk,iniga asoslandi. Shuning uchun x.am ikki yo’nalish bir kator masalalar buyicha bir-biriga zid kelardi.
Ular, bizningcha, quyidagilardan iborat:
1. O’tmish madaniyatiga, shu jumladan lingvistik merosga munosabat masalasi. Birinchi yo’nalish tarafdorlari sotsialistik madaniyat oldingi madaniyat erishgan
1 Romanenko A. P. Sovetskaya filosofiya yazika: YE. D. Polivanov — N. Y. Marr. VY, 2001, N 2, s.110
165yutuqdarga asoslangan xrlda yaratiladi, o’tmish madaniyatini urganmay turib proletar madaniyatini yaratib bo’lmaydi, degan roya ga amal qiladi. Avvalo, tilshunoslik obyekti bo’lgan tilning o’zida barcha moddiy va ma’naviy boyliklardan kura ko’prok, an’anaviylikni ko’ramiz. Chunki xar kanday til kisman o’zgarishlar bilan avloddan-avlodga meros bo’lib o’tadi. Shuningdek, tilshunoslik fani bo’yicha ajdodlarimiz krldirgan meros ga ham tayanmogimiz lozimligini ko’rsatadi.
N. Y. Marr esa, aksincha, eski madaniyatga karshi kurash va yangi madaniyat yaratish, madaniyatda vorislikka bardam berish royasiga amal kildi. Bu roya eski madaniyat bilan alokani tamoman uzish va boshkalarga uxshamagan tamoman yangi sotsialistik madaniyat yaratishni olga suradi. Shuning uchun ham N. Y. Marrning «Til xak.idagi yangi ta’limot» i negizida eskini inkor kdlishga asoslangan yangini ulurlash yotadi. Bu nazariya stalincha falsafadagi bazis va ustkurma munosabatiga tayanadi. Unga muvofik., bazis uzgarishi bilan, unga bomik. bulgan ustkurma \sh uzgaradi. Yangi ustkurma vujudga keladi. Tilni N.Y.Marr ijtimoiy xrdisa sifatida ustkurma tarkibiga kiritadi. Uning ta’kidlashicha, sovet bazisi mutlakr yangi ekan, uning ustkurmasi ham tamoman yangi bulishi kerak.
N. Y. Marrning madaniy merosga bunday munosabati yangilikni ifodalovchi ezilgan Shark. bilan eskilikni gavdalantirgan ezuvchi Fap6 urtasidagi antogonizmni e’tirof etishga asoslanadi. Lingvistik an’analardan voz kechish, Rarbning tilshunoslik nazariyasiga burjua fani sifatida yot kuz bilan karash kabi nigilistik okim ostida N. Y. Marrning «Til xakidagi yangi ta’limot»i dunyoga keldi1. Bu ta’limot x.akikiy ilmiy ta’limot deb ba\olandi va u noilmiy ta’limot deb ba^olangan eski ling­vistik nazariyaga karama-karshi kuyildi.
N. Y. Marrning bayon kilishicha, eski lingvistik ta’limotdan uzining ilmiyligi bilan fark. k.iladigan yangi lingvistik ta’limot tamomila yangi ilmiy tafakkur aso­siga kurilmogp lozim. Kimki eski lingvistik ta’limot yulida tarbiyalangan va shu ruxda ishlash baxtsizligiga duchor bulgan bulsa, u yangicha fikrlashga utishi, kayta tarbiyalanishi kerak buladi2.
1 Alpatov V. M. Istoriya odnogo mifa: Marr i marrizm.M.,1991, s.60.
2 Marr N. Y. Izbranniye raboti. T. 2. L.,193b,s.419
166
Eski lingvistik ta’limotni inkor k,ilish xarakati «yangi ijtimoiy tafakkur» bayrogi ostida maydonga kel­di. «Kdnchaliktalantli, fidokor x.indovruposhunos lingvistlar faoliyat kursatgan bulishlariga k,aramay x.indovruposhunoslik boshdanoyok. ovrupo xalk.ining shark. xalk.lari ustidan xukmronligi, boskinchilik siyosati asosiga kurilgan va umrini utab borayotgan burjua ta’limotidir»,— deydi N. Y. Marr1.
«Til xakddagi yangi ta’limot» tarafdorlari fakat xindovrupo tillari bilan shurullanuvchilarnigina emas, balki barcha eski tilshunoslik vakillarini, shuningdek, bu ta’limotning xar kanday opponetlarini x.indovrupo-shunoslar deb x.isobladilar. Jumladan, marrizm ta’limotining ashaddiy tank.idchisi bulgan YE. D. Polivanov asosan shark. tillari tadkik.otchisi bulsa x.am, marrchilar tomonidan x.indovruposhunos deb bax.olandi.
Shunday k,ilib, xindovruposhunoslikda erishilgan eng yangi yutuklar ham marrizm tarafdorlari tomonidan burjuacha fikrlash maxsuli sifatida k.araldi. Struktur til­shunoslik ham marrizm ta’limoti barham topgunga kadar va undan bir necha yillar keyin ham burjua fani ta’li­moti sifatida krralanib kelindi.
2. Marrizm va YE. D. Polivanov karashlari urtasidagi ikkinchi fark. tillarning tarssh^iyoti va uning istitsboli masalasiga kanday yondashuvdadir.
N. Y. Marr marksizmga kirib kelgunga kadar ham kelajakda yagona butun dunyo tili mavjud bulishi royasini olra surgan edi. Marksistik ta’limotga kirib kelishi bilan marksizmdagi butun dunyoda kommunistik jamiyat kurit royasi uning butun dunyo tili xakidagi royasini yana ham kuchaytirdi.
Tilning kelib chikishi va tarakxiyotini N. Y. Marr «ko’pdan ozga» tamoyilida kurdi. Bunga muvofik dastlab tillar ko’p va royat rang-barang bulgan. Bu tillar davrlar utishi bilan birlashib, yiriklashib borgan. Ular molyuska uruglarisimon mayda tillardan kator tipologik transformatsiyalar orkali yukrriga, ya’ni butun dunyo tiliga birlashishga intilardi. Demak, tillar tarakxiyoti shun­day ekan, kelajakda butun dunyo xalkdari uchun yagona til va butun dunyo tili maydonga keladi. Marksizmning asosi
' Marr N. Y. Izbranniye raboti. T.2, L., 1936, s. 1.
167bulgan jaxrnda kommunizmning tantanasi fohch bunday karash uchun nazariy asos buldi.
Shuning uchun ham tillarning tarak.k.iyoti keng asos kismi kuyida, uch kismi tepada bulgan piramida shaklida kursatildi. Keyinchalik dunyoda barcha tillar birlashib, yagona dunyo tili maydonga kelishi I. V. Stalin tomonidan ham olga surildi.
YE. D. Polivanov esa marrizmning bunday karashini yokda-madi. \ayot ham N. Y. Marr va I. V. Stalinning kelajakda yagona dunyo tilining paydo bulishi xakidagi karashlari folbinlik ekanligini tasdikladi. Shunday bulishiga karamasdan, shurolar davrida yuritilgan ana shunday til­larning birlashuvi xakidagi davlat siyosati rus tilidan boshka tillarning amal kilish doirasini cheklab kuydi.
3. Marrizm va YE. D. Polivanov karashlari urtasidagi uchinchi fark. tilning va tillarning kelib chikishi masala-siga munosabatdadir.
N. Y. Marr tilning kelib chikish masalasiga juda katta e’tibor berdi. Uning fikricha, tilning kelib chikishiga k.izik.masdan turib xech kanday lingvistikaning bulishi mumkin emas. Xar kanday lingvistik ta’limot tilning kelib chikishi xakida muayyan konsepsiyani olga surishi kerak. Shundagina u yoki bu tillarni chukur urganish sama-ralibuladi1. Shuning uchun ham u uzining tillarning kelib chik.ishiga yofas tillar asos deb faraz kilingan yofas nazariyasini va turt elementini (sad, ber, yon, rosh) olgasurdi.
YE. D. Polivanov marrchilar bilan ba\slashar ekan, kon-kret lingvistik materiallarga ega bulmay, anik, fakt-larga asoslanmay turib, tillarning kelib chikishi ^ak,ida fikr yuritish gayriilmiydir, deydi2.
Marrizmning tillarning kelib chik,ishi va stadial tarak.k,iyoti, barcha tillar negizida turt element yotgan-ligi \akidagi k.arashlari 50-yillarda tilshunoslikda marksizm masalalari buyicha olib borilgan ba^slarda krralandi va kuruk. folbinlik sifatida ba\olandi. Marr­chilar tomonidan burjua fani sifatida krralangan fakt-lar asosida tillarning tarixiy tarakxiyotini kursatish
1 Polivanov YE. D. Trudi po vostochnomu i obshemu yazikoznaniyu. M.. 1992, s. 538.
2 Marr N. Y. Izbranniye raboti. T. 2.L.,1936,s. 69 s.
bilan shugullanuvchi x.indovruposhunoslik marrizmdan foydalirok, ekanligi bayon k,ilindi.
4.Marrizm va YE. D. Polivanov karashlari urtasidagi yana bir ziddiyat lingvistik belgining shartliligi yoki motivlanganligi masalasidadir.
YE. D. Polivanov lingvistik belgi bilan u orkali ifo-dalangan denotat (narsa) urtasida tabiiy boglanish, mo-tivlanish yuk,, balki ularning urtasidagi munosabat shartlidir deb karaydi va bu bilan V. Gumboldt, F. de Sossyur singari olimlarning k,arashlarini davom etti-radi.
N. Y. Marr esa lingvistik belgi bilan u orkali ifo-dalangan denotat (narsa) urtasida boglikdik, motiva­siya bor degan goyani olga suradi. Bu goya antik davrdan buyen ayrim olimlar tomonidan bayon kilingan bulsa ham, lekin konkret til materiallari asosida keng tasdikdan-magan, fakat juz’iy til faktlarigina unga moye kelar edi.
N.Y. Marr leksemalardagi semantik tarak.kiyot krnun-lariga e’tiborni kuchaytirish, shu ork,ali ulardagi moti-vatsiyani anik,lashga e’tiborni tortish lozimligini kursatdi. Ana shu asosda leksemalarning denotativ mo-tivlanishiga asoslangan semantik tarakdiyot k.onunlari yigindisi xisoblanuvchi nutk. poleontologiyasi yunali-shi maydonga keldi va uning asosida turt elementning taxlili yotdi. Tillarning butun leksikasi negizida yot-gan bu turt element shu tillarning kelib chikishiga asos bulgan Urta Yer dengizi buyidagi eng k.adimgi ypyF nomla-ri bilan motivlanganligi ta’kidlandi.
Marrchilarning YE. D. Polivanov ustidan galaba k.ili-shi, YE. D. Polivanovning burjuaziya tarshbotchisi sifa­tida badarga k.ilinishi va marrizmga asoslangan tilshu-noslikning keng tomir otishi hamda yagona sovet tilshu-nosligi sifatida e’tirof etilishi endigina kamol topib kelayotgan uzbek tilshunoslarini ham uziga maxdiyo etdi. Natijada yosh tadkikrtchilar A. Rulomov va F. Abdul-layevlarning ilk ilmiy asarlari, tabiiyki, marrizm goyalari bilan sugorildi. Bu x,olat, aynik.sa leksik bir-liklarda motivatsiyani izlashda, ot-it, aka-uka juftlik-laridan birinchi suzning kattaligi va ikkinchisining kichikligy ularning tovush tuzilishida kattasi uchun keng unli «o», «a», kichigi uchun tor unli «i», «u» sullanili-shiga sabab bulgan, deb tushuntirishda kuzatiladi. 0/yaning
169w/idan transport va ovdagi funksional uxshashligi aso­sida kelib chikkdnligi va unda N. Y. Marr ijod etgan «funksional-semantika krnunining kuchi bor»ligi ta’-kidlanadi1. Shuningdek, A. Youlomov N. Y. Marrning in-sonning eng kadimgi yagona koroli kuli edi, shunga kura bir kancha fe’llar dunyoning ko’pgina tillarida «kul» dan kelib chikadi degan fikri asosida sil fe’lining /0?dp.an kelib chik.k.anligini bayon k.iladi.
Fattox, Abdullayev esa «bir k.ator uzbek olimlari N.Y. Marr asos solgan yangi tilshunoslik fanining yutukla-rigasuyanib, uzbek sovet til bilimini rivojlantirish-da uz \issalarini kushayotgan»ligidan faxrlanadi2.
Lekin ular 50-yillarda bulib utgan tilshunoslik buyicha ba\slardan uzlariga tegishli xulosa chikaradilar va marrizm ta’siridan tamomila kuguladilar.
Adabiyotlar

1. 
   Abduhamid Nurmomnov “O’bek tilshunosligi tarixi” Toshkent “o’zbekiston”2002.
   
2. 
   Y . Abdullayev “Birinchi o’zbek alifbosi” O’zbekiston adabiyoti va san’ati gazetasi, 1991-y.
   
3. 
   Polvonov E. D.