26
Mavzuning bayoni
Reja:
1. Mehnat muxofazasi predmetining vazifasi.
2. Xavfsizlik tenikasi va ishlab chiqarish sanitariyasi.
3. Yong‘in xavfsizligi.
4. О‘zbekiston Respublikasida mexnat xavfsizligi standartlari.
1.Mehnatni muxofaza
qilish qonuniyatlari
О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi,
О‘zbekiston Respublikasi Mehnat
qonunlari kodeksi asosida olib boriladi. Mehnatkashlarni
xavfsiz va sog‘lom mehnat sharoiti Bilan ta’minlashni davlat о‘zining
asosiy vazifasi deb
hisoblaydi, buning uchun zarur chora-tadbirlarni qonun
asosida amalga oshiradi. О‘zbekiston Respublikasi Oliy kengashining 1992 yil 8 dekabr 12
chaqiriq 2-sessiyasida tasdiqlangan Konstitutsiyaning 18- 20,27,29,36,42-moddalarida mehnatni
muxofaza qilishbayon etilgan. Konstitutsiya barcha fuqarolarni mehnat qilish huquqini
ta’minlaydi, ya’ni mehnatkashdar ma’lum miqdorda xaq olish hisobiga
ish bilan ta’milanadi. Bu huquq xaftasiga 41-soatdan ish soati belgilash asosida va yiliga bir
marta xaq tо‘lanadigan ta’til berish yо‘li bilanamalga oshiriladi. Konstitutsiya pepul davolanish,
qariganda yoki mehnat qilish qobiliyatini qisman yoki batamom yо‘qotganda sostial ta’minlanish
huquqlarini ham beradi.
О‘zbekiston Respublikasi mehnat qilish qonuniyatlari mehnatkashlarga yaratib berayotgan
sharoitlar va huquqlar hamda ularni nazorat qilish jixatidan dunyoda eng ilg‘or hisoblanadi.
Mehnatni muhofaza qilish qonunlarini yaratish va amalga oshirishda
kasaba uyushmalari faol
qatnashadi.
О‘zbekiston Respublikasi mehnat qonunlari kodeksida sog‘liqni saqlash, xavfsiz va sog‘lom
sharoit yaratish, xalq uchun madaniy va maishiy farovonlikni ta’minlashga oid kо‘pgina
masalalar kо‘rib chiqilgan. Masilan, jamoa shartnomasi, mehnat shartnomasi, ish vaqti, ish xaqi,
ayollar mexnati, yoshlar mehnati, imtiyozlar, mehnat imtiyozi va
h.k. 1960-1961 yillar davomida 7 soatlik ish kuniga о‘tildi va shanba kuni 6 soatlik ish kuni 6
soatlik ish kuni deb belgilandi. 1967 yil 1 yanvardan e’tiboran 41 soatlik ish saqlangan holda 5
kunlik ish
xaftasiga о‘tildi. Bu о‘zgarish mehnatkashlarning ish sharoitlarini
yaxshilash Bilan birga, о‘qishlari va mehnat qilishlari uchun ma’lum yangiliklar tug‘dirdi.
Mehnat qonunlari ish vaqtidan ortiq
mehnatqilishni butunlay taqiqlaydi. Ortiqcha mehnat qilishda korxona
kasaba uyushmasi qо‘mitasi kuxsati bilangina yо‘l qо‘yiladi.
Mehnatkashlar har yili 1 marta 24 kundan kam vо‘lmagan miqdorda
naq tо‘lanadigan ta’til bilan ta’minlanadilar. Bu ularning mehnat
faoliyatini tiqlash, sog‘liqlarini mustaxkamlash imkoniyatlarini
tug‘diradi.
Mamlakatimizda ayollarning erkaklar bilan teng huquqligi
ta’minlangan. Ayollar sog‘lig‘iga zarar keltirishini xisobga olib, ba’zi
bir ishlarda ayollar mehnatidan foydalanish ta’qiqlanadi. Masalan,
Kime sanoatining ba’zi tarmoqlarida, yer osti ishlarida. Ayollar uchun
yuk kо‘tarish pochtasi qо‘lda 20 kg, zambilgaltakda 50 kg dan oshmasligi
kerakligi belgilab qо‘yilgan.
Xomilador va egizakli ayollar uchun yengilliklar yaratilgan.1
yoshgacha bolalari bо‘lgan ayollarni tungi, dam olish kunlaridagi ishlarga
jalb qilish va xizmat safarlariga yuborish ta’qiqlanadi.
Ma’muriyat ba’zi xollardashunday ayollarni shifokor xulosasiga
asosan, о‘rtacha ish xaqini saqlagan xolda yengil ishlarga о‘tkazilishi
lozim. Ayollarga tug‘ishdan oldin va tuqqadan keyin 70 kundan xaq
27
tо‘lanadigan va yemizikli ayollar uchun ishlovchi ayollar uchun bola emizish
xonalari, dush xonalari va shaxsiy gigena xonalari tashkil qilinadi.
Mehnat qonuniyati о‘smirlar mehnatini muxofaza qilishga ham alohida
axamiyat berildi. 16 yoshga tо‘lmagan о‘smirlar ishga qabul qilinmaydi.
Ba’zi xollarda ular zavod, fabrika, kasaba uyushmasi qumitasi ruhsati
Bilan ishga qabul qilinishi mumkin. 16yoshgacha bо‘lgan о‘smirlar uchun
24 soatli, 18 yoshgacha bо‘lganlar uchun 36 soatli ish xaftasi joriy
qilingan. Ular uchun tо‘lanadigan ish xaqi aynan kategoriyadagi
ishlarda ishlaydigan balog‘at yoshidagi ishchilarning о‘rtacha ish xaqidan
kam bо‘lmasligi kerak.
О‘smirlar uchun yilning eng yaxshi davrlarida yoki xoxlagan vaqtda
bir kalendar oy miqdorida ta’til berilishi kerak. Ularning
mexnatidan tungi ishlarda, dam olish kunlarida foydalanish butunlay
taqiqlanadi. Ularni sog‘liqlari uchun zararli bо‘lgan ishlarni
bajarishga jalb qilish mumkin emas.
18 yoshga tо‘lmagan о‘smir bolalarda 16 kg gacha, qizlar uchun esa 10
kg gacha bо‘lgan yuklarni tashishga ruxsat etiladi. Bizning davlatimizda
sanoat korxonalarini mexanizatsiyalash, avtomatlashtirish va sanoat
korxonalari texnalogiyasiga yangidan – yangi fan va ishlab chiqarish
sanitariya gigiyena sharoiti yaxshilab borilmoqda. Ba’zi bir
uchastkalarda zararli ish sharoiti bо‘lgan joylar va muxit uchrab
turadi. Bunday joylardaishlovchilar uchun ustama xaqi tо‘lanadi yoki
soati qisqartiriladi. Kо‘pgina kimyo sanoati korxonalarida ish soati
kuniga 4 yoki 6 soat qilib belgilangan. Bundan ishlovchilarning 30% qilingan bо‘lib, u 12-36
kungacha bо‘lishi mumkin. Qо‘shimcha ta’tildan ishlovchilarning 70% foydalanadi.
Korxonadagi ishchi xizmatchilarning 80% ustama xaq olish imkoniyatlaridan foydalaniladilar.
Sog‘liq uchun о‘ta xavfli bо‘lgan sharoitlarda ishlayotganlarning kasb kassalliklariga
chalinmasliklarini ta’minlash maqsadida ularga bepul oziq-ovqat maxsulotlari beriladi.
Bunday
imtiyozdan 30%ishchi foydalanadi. Zararli muxitda ishlayotganlar uchun xavfsizlikni
ta’minlash, sog‘liqni saqlash maqsadida mehnat qonunchiligiga asosan shaxsiy muxofaza
vositalari korxona xisobidan bepul beriladi. Gazniqob, kо‘zoynaklar,
dialektrik kalish,
poyondoz, kiyimlar, qо‘lqoplar anna shunday ximoya vositalariga misol bо‘la oladti.
Korxonalarda ishchilarning 80%, xizmatchilarning 20% ximoya vositalaridan foydalanadi.
Mehnat gigiyenasi ishlab chiqarish muxitining odam tanasiga ta’sirini о‘rganadi. Mehnat
sharoitini yaxshilash maqsadida tashkiliy,
gigiyenik, texnikaviy chora-tadbirlar asosida mehnat
gigiyenasi norma, qoidalariga rioya etish bо‘yicha tashkilot ishlari olib boriladi.
Ishlab chiqarish sanitariyasisanitariya texninik, tashkiliy tadbirlarni ifodalaydi va ishlab
chiqishda sog‘lom mehnat sharoitini ta’minlaydi. Sanoat korxonalarida
texnika taraqqiyoti
yutuqlaridan unumli foydalanishni, ishchilarning zararli muxitda ishlashlarining oldini olishni,
qurilmalarni ochiq maydondajoylashtirishni, ximoya vositalaridan
foydalanishni zarur deb
hisoblaydi. Sanoat gigiyenasining vazifasi ishlab chiqarishdagi zararli gazlar, changlar, bug‘ va
tumanlar ta’siri natijada vujudga keladigan kasb kassalliklarining oldini olishdan iborat. Sanoat
sanitariyasi va gigiyenasining maqsadi inson organizmiga zaxarli moddalarning tushishini
butunlay yо‘qotish yoki kamaotirishdan iborat. Ishlab chiqarish zaxarlari
debishchiga mehnat
faoliyati
sharoitida
ta’sit etadigan va ish qobiliyatini pasaytiradigan, sog‘lig‘iga
zararyetkazadigan kasbiy zaxarlanishga aytiladi. Ergonomika lotincha sо‘z bо‘lib «ergo»-ish,
«nomika»-fan , ya’ni «ish tо‘g‘risidagi Fan» degan ma’noni bildiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
