О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti t a r I x f a k u L t e t I

1.2. Demokratik jamiyat qurishda inson huquqlari va erkinliklarini 
kafolatlashning o’rni 
 
O’zbekiston mustaqillikka erishganidan so’ng fuqarolik jamiyatiga 
asoslangan huquqiy davlat qurishni o’z oldiga pirovard maqsad qilib qo’ydi. 
Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik 
jamiyatini rivojlantirish jarayonida inson va fuqarolarning asosiy huquq va 
erkinliklarini himoya qilish huquqiy demokratik davlat qurishning asosiy 
mezonlaridan biridir.
Demokratiyaning eng muborak afzalligi uning insoniy qadr-qimmatga 
munosabatidir. Insoniy qadr-qimmatni e’zozlashda hech bir tuzum demokratiyaga 
teng kelolmaydi
2
.
“O’zbekiston demokratik qadriyatlarni, shaxsning huquq va erkinliklarini 
ta’minlash, erkin bozor iqtisodiyotini barpo etishni o’zi uchun eng ustuvor qadriyat 
sifatida tanladi”
3
. Demokratik qadriyatlar jamiyatimiz uchun oliy qadriyat sifatida 
belgilab olindi. “Inson huquqlari va demokratiya singari umumbashariy qadriyatlar 
1
Мўминов А.Р., Тиллабаев М.А. Инсон ҳуқуқлариi. - T.: Адолат, 2013. -78-б.
2
Баҳриев К. Демократия ва инсон ҳуқуқлари. - T.: Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси нашриёти, 1997. -214-б.
3
Каримов И.А Ўзбекистон ХХИ аср бўсағасида: ҳавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт 
кафолатлари. – Т.: Ўзбекистон, 1997. -137-б.

---

18 
Respublikamizning milliy davlatchilik manfaatlariga to’la mos keladi
1
, degan edi 
Prezident Islom Karimov. Bizga yaxshi ma’lumki demokratik jamiyat qurishda 
inson huquqlari va erkinliklarining o’rni beqiyos hisoblanadi. Demokratik-huquqiy 
davlat qurishning eng asosiy shartlaridan biri inson huquqlariga rioya etish va 
ularning huquqiy himoyasini ta’minlashdan iboratdir. 
Bugun O’zbekiston jahon hamjamiyatining tarkibiy qismi va to’la huquqli 
teng sub’ektidir. U BMT Ustavini, Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi, 
Fuqaroviy va siyosiy huquqlar to’g’risidagi hamda Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy 
huquqlar to’g’risidagi xalqaro paktlarni tan oladi, Yevropada xavfsizlik va 
hamkorlik tashkilotining shartnomalarida, ko’plab xalqaro konvensiyalarda 
ishtirok etadi. Boshqacha aytganda, O’zbekiston o’zi tanlagan yo’li, insoniyat 
madaniyatining qadriyatlarini tasavvur etib, demokratiya va insonparvarlik 
yo’lidan odimlab bormoqda
2
. Huquqiy davlat va inson huquqlari – bu haqiqat, 
ezgulik va adolat sari yagona yo’lning uzviy tarkibiy qismlaridir. Oliy qadriyat 
bo’lmish inson huquqlari va erkinliklari davlat, uning organlari va mansabdor 
shaxslarining hokimiyatni suiiste’mol qilishi yo’lida to’siq bo’lib xizmat qilishi, 
totalitar rejimlar sharoitida bo’lgani kabi davlatning jamiyatni to’liq qamrab 
olishiga to’sqinlik qilishi kerak
3
. Davlatning inson huquqlari va erkinliklarini 
nafaqat e’tirof etishi, balki ularga og’ishmay rioya etishi hamda ularni himoya 
qilishisiz ushbu huquq va erkinliklarni aliy qadriyat sifatida qaror toptirib 
bo’lmaydi
4
.
Inson huquqlari – huquqiy davlatchilikning insoniylik mezonidir. Inson 
huquqlarining ta’minlashning realligiga qonun chiqaruvchi va ijro hokimiyatining 
sa’y-harakatlarini 
baholovchi, 
jamiyatning 
axloqiyligini 
va 
davlatning 
maqbulligini ko’rsatib beruvchi alomat sifatida qaralmog’i zarur. Inson himoyasini 
ishonchli tarzda ta’minlamay turib, huquqiy davlatchilikning huquq ustuvorligi, 
1
Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. T.1. – T.: Ўзбекистон, 1996. - 78-
79-б.
2
Таджиханов Б.У. Ўзбекистон Республикасида инсон ҳуқуқларини амалга ошириш: назарий ва амалий
муаммолари.. Юридик фанлар номз...дисс. –T., 2003. –46-б. 
3
O’sha manba. 46-b.
4
O’sha manba. 62-b. 

---

19 
hokimiyatning huquq bilan cheklab qo’yilishi va tiyib turish kabi asosiy 
tamoyillarini amalga oshirish mantiqsizdir
1
. 
O’zbekiston Respublikasi o’z davlat mustaqilligini ko’lga kiritishi 
mamlakatimizda barpo etilayotgan demokratik huquqiy davlat va fuqarolik 
jamiyatining muhim tarkibiy qismlari bo’lgan inson huquqlari va manfaatlari kabi 
demokratik qadriyatni rivojlantirish imkoniyatini berdi. Inson huquqlari yuksak 
darajada ta’minlanadigan ijtimoiy makon fuqarolik jamiyatidir. O’zbekistonda 
bunday jamiyat qurish amaliy izga ko’chganligi mamlakat Prezidenti 
I.A.Karimovning ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning to’qqizinchi sessiyasidagi 
ma’ruzasidan yaqqol ko’rinib turibdi. Ma’ruzada fuqarolik jamiyati barpo 
etishning asosiy yo’nalishlari belgilab berildi. Barcha yo’nalishdagi sa’y-harakatlar 
va ijtimoiy- siyosiy faoliyatning bosh mezoni inson ekanligi alohida ta’kidlangani 
diqqatga sazovordir
2
. Istiqlol yillari davomida respublikada amalga oshirilayotgan 
barcha jabhalardagi islohotlar inson qadr-qimmatini yuksaltirish, inson huquqlari 
va erkinliklariga nisbatan hurmat tuyg’usini shakllantirish, aholi uchun munosib 
turmush tarzini yaratishga qaratilgan.
Inson huquqlarini qonun bilan himoya qilish va amalga oshirish – jamiyat 
demokratligining muhim va birlamchi ko’rsatkichidir. Insonning e’lon qilingan 
huquqlari uning yuqori darajasi va ularga og’ishmay rioya etish huquqiy 
davlatning ajralmas belgisi bo’lmog’i kerak
3
. Shundagina davlatda demokratiya 
qaror topishiga erishish mumkin bo’ladi. 
Zero, O’zbekiston Respublikasida insonning asosiy huquq va erkinliklarini 
ta’minlash nafaqat davlat doirasidagi harakatlar bilan cheklanmasdan, xalqaro 
munosabatlarda inson huquqlariga doir universal xalqaro-huquqiy hujjatlarga 
qo’lishilib bormoqda. Mustaqillik yillari mobaynida O’zbekiston Respublikasining 
1
Саидов А.Х. Ўзбекистон Республикаси ва инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро шартномалар. – Т.: Адолат, 
2002. -6-б.
2
Каримов И.А. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини 
барпо этишнинг асосий ёъналишлари // Халқ сўзи. 2002. 30-август.
3
Таджиханов Б.У. Ўзбекистон Республикасида инсон ҳуқуқларини амалга ошириш: назарий ва амалий 
муаммолари. Юридик фанлар номз...дисс. –Т., 2003. -60-б. 

---

20 
inson huquqlari sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsplari shakllandi, ular 
sirasiga quyidagilar kiradi: 
-
Demokratiyaning 
va 
inson 
huquqlarining 
umume’tirof 
etilgan 
prinsplariga, o’zining xalqaro majburiyatlariga sadoqat; 
-
Inson huquqlarini himoya qilishda milliy manfaatlar ustuvorligi; 
-
Inson huquqlari sohasidagi xalqaro hamkorlikni milliy manfaatlardan 
kelib chiqqan holda rivojlantirish; 
-
Demokratik islohotlarni asta-sekin va bosqichma-bosqich amalga 
oshirish
1
. 
O’zbekistonda inson huquqlari sohasidagi xalqaro standartlarning ushbu 
prinsplariga tayangan holda jamiyat hayotiga, fuqarolarning va davlat 
xizmatchilarining ongiga singdirish bo’yicha keng ko’lamli ishlar boshlandi va 
hozirgi kunda ham faol olib borilmoqda. Bu qilinayotgan ishlar jahon 
hamjamiyatiga yaxshi ko’rinish uchun qilinmadi. Inson huquqlari sohasidagi 
xalqaro majburiyatlarni bajarish va demokratik huquqiy davlat barpo etish 
mustaqil O’zbekistonning asosiy vazifasiga aylangan edi.
O’zbekiston Respublikasida Inson huquqlarini himoya qilish ishlarini 
debochasi sifatida Mustaqil O’zbekistonning 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan 
Konstitutsiyasi mamlakatimizda inson va fuqaro huquqlari hamda erkinliklarini 
himoya qilishning yuridik kafolati hisoblanadi. 
Inson huquqlari va erkinliklariga oid xalqaro prinsplar va normalarga sodiq 
bo’lgan O’zbekiston suveren, demokratik, huquqiy va dunyoviy davlat sifatida, 
eng avvalo, Konstitutsiyasining uchdan bir qismidan ziyodini inson huquq va 
erkinliklarini himoya qilish masalalariga bag’ishlab, ularning ustuvorligining 
konstitutsiyaviy tarzda mustahkamlab qo’ydi va ilgari inson huquqlariga nisbatan 
davlat manfaatlari ustuvorligi prinspiga barham berdi
2
. 
Bu hujjatning 13-moddasiga ko’ra, “O’zbekiston Respublikasida demokratiya 
umuminsoniy prinsiplarga asoslanadi, ularga ko’ra inson, uning hayoti, erkinligi, 
1
Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси ва Ўзбекистонда инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш миллий 
тизими. – Т.: Ўзбекистон, 2010. -14-б
2
O’sha manba. 46-b.

---

21 
sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi. 
Demokratik huquq va erkinliklar Konstitutsiya va qonunlar bilan himoya 
qilinadi”
1
. 
Bugungi kunda O’zbekiston tomonidan inson huquqlariga doir 60 yaqin 
xalqaro huquqiy hujjatlarga qo’shilib, Bola huquqlari to’g’risidagi Konvensiya, 
Ayollarga nisbatan kamsitishlarning barcha shakllariga barham berish to’g’risidagi 
Konvensiya, Qiynoq va boshqa shavqatsiz, inson qadr-qimmatini kamstuvchi 
g’ayrinsoniy muomala turlari va jazolarga barham berish to’g’risidagi Konvensiya, 
Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi Pakt, Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy 
huquqlar to’g’risidagi Pakt ushbu hujjatlarning jumlasindandir. O’zbekiston 
Respublikasi 
1991-yilda 
Inson 
huquqlari 
Umumjahon 
deklarastiyasiga 
qo’shilganligi katta ahamiyatga ega.
O’zbekistonda inson huquqlari masalalari qay darajada rivojlanganligini 
ilmiy-amaliy tahlil qilish, tegishli tavsiya va xulosalarni qabul qilish nihoyatda 
e’tiborga sazovordir. Zero, Inson huquqlariga oid Yevropa standartlari 
O’zbekistonda ham muayyan darajada o’z ifodasini topish mamlakatimizni yanada 
rivojlantirish shubhasiz.
Inson huquqlari va erkinliklarini mustahkamlashga doir O’zbekiston 
Respublikasida amalga oshirilayotgan davlat siyosati izchil rivojlanib borib, 
mamlakatmiz inson huquqlariga sodiqligi o’zining konstitutsiyaviy ifodasni topib, 
bugungi kunda shu sohada keng qonunchilik bazasi yaratildi. Muhimi shundaki, 
O’zbekistonda inson huquqlari va erkinliklarini tobora mustahkamlash va 
rivojlantirish uchun hal qiluvchi omillar jumladan xalq hokimiyatchiligi,
davlatning inson oldida mas’ulligi belgilandi.
Bizga yaxshi malumki, har qanday demokratik davlatda eng avvalo inson 
huquqlari himoyasi yuqori darajada bo’lishi lozim. Inson huquqlari yuksak 
darajada ta’minlanadigan ijtimoiy makon – fuqarolik jamiyatidir.
O’zbekistonda bunday jamiyat qurish amaliy izga ko’chganligi mamlakat 
Prezidenti I.A.Karimovning ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning to’qqizinchi 
1
Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.- Т.: Ўзбекистон, 2012. 13-модда.

---

22 
sessiyasidagi ma’ruzasidan yaqqol ko’rinib turibdi. Ma’ruzada fuqarolik jamiyati 
barpo etishning asosiy yo’nalishlari belgilab berildi. Barcha yo’nalishdagi sa’y-
harakatlar va ijtimoiy-siyosiy faoliyatning bosh me’zoni inson ekanligi alohida 
ta’kidlangani diqqatga sazovordir
1
. 
O’zbekiston Respublikasida barpo etilayotgan fuqarolik jamiyatining eng 
asosiy belgilaridan biri ham aynan inson va fuqaroning tabiiy huquqlarini so’zsiz 
e’tirof etish va muhofaza qilishdir. 
Yuksak insoniy qadriyatlarga erishishga intilayotgan O’zbekiston uchun 
shaxs erkinligi g’oyasi uning konstitutsiyaviy konsepsiyasiga ajralmas qisim bo’lib 
kirdi
2
. Mamlakatning Asosiy qonuni yangi milliy davlatchilikni shakllantirish 
uchungina emas, balki, avvalo, inson va fuqaro maqomini mustahkamlash uchun 
qabul qilingan va amal qilmoqda. Davlatning o’zi inson nafaqat davlat 
tashkilotining oddiy murvati bo’lishi uchun, balki haqiqatan ham oliy qadriyat, 
butun ijtimoiy o’zgarishlarning maqsadi bo’lishi uchun tashkil etilgan va amal 
qilmoqda. Faqat erkin fuqarolarning birlashishiga asoslangan davlatgina 
o’tmishning “kazarma sotsializmi” qoldirgan fojiali merosini, ijtimoiy illatlarini 
bartaraf etishga qodir bo’ladi
3
. 
О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida o’z ifodasini topgan insonning 
huquq va ernkinliklari umume’tirof etilgan xalqaro-huquqiy standartlarga to’liq 
mos kelib, mamlakatimiz siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy sohada yuksalishiga 
mustahkam huquqiy zamin yaratadi. Mamlakatimiz asosiy qonunida
mustahkamlangan asosiy huquq va erkinliklar har bir insonga, har bir fuqaroga 
taalluqli bo’lib, barcha uchun teng va barobardir. Konstitutsiyaning 
muqaddimasida inson huquqlariga sodiqlik tantanali ravishda e’lon qilingan, unda 
hozirgi zamon konstitutsiyalariga xos bo’lgan umumiy yo’nalishlar aks etgan, 
insonning shaxsiy huquq va erkinliklari birinchi o’ringa qoyilgan. Unda siyosiy, 
1
Каримов И.А. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини 
барпо этишнинг асосий йўналишлари //Халқ сўзи. 2002. 30 август.
2
Уразаев Ш.З. Конституция независимого Узбекистана. – T.: Адолат, 1993.-16-б.
3
Таджиханов Б.У. Ўзбекистон Республикасида инсон ҳуқуқларини амалга ошириш: назарий ва амалий
муаммолари..Юридик фанлар номз…дисс.–Т., 2003. -43-б.

---

23 
iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar, ularning kafolati hamda fuqarolarning burchlari 
mustahkamlangan.
Darhaqiqat, 
O’zbekiston 
Respublikasi 
Prezidenti 
I.A.Karimov 
ta’kidlaganidek, “ Demokratik jamiyat qurish uchun, demokratik tamoyillarni to’la 
qaror toptirish uchun, eng avvalo, mo’tabar zaminda tavallud va tarbiya topgan 
shaxs, o’zini aynan shu yurt farzandi deb bilguvchi inson o’z davlati, o’z xalqi 
oldidagi, uni katta umidlar bilan tarbiya etgan, voyaga yetkazgan jamiyat oldida 
burchini ado etish kerak... Har qaysi fuqaro har birimiz: Shu davlat, shu jamiyat 
menga nima berdi deb emas, balki men o’zim Vatanimga, elu yurtimga nima 
berdim deb oylashimiz va aqida bilan yashashimiz kerak”
1
.
O’zbekistonnig mustaqil rivojlanish yillarini shartli ravishda ikki bosqichga 
bo’lish mumkin bo’lib, bu ikki bosqichning har birida inson huquqlari ham o’ziga 
xos rivojlanish tarixiga ega. 
Birinchi bosqich – 1991-2000-yillar: birinchi darajali islohotlar va o’tish 
davri islohotlari va milliy davlatchilik asoslarini shakllantirish. Bu davrda 
O’zbekistonda huquqiy demokratik davlat qurishning huquqiy va tashkiliy asoslari, 
bozor iqtisodiyotining ijtimoiy yo’naltirilgan asoslari barpo etildi, inson huquqlari 
va erkinliklarini rag’batlantirish, ularga rioya etish va himoya qilish tizimi 
shakllantirildi. Ayni shu yillarda O’zbekiston BMT ning inson huquqlariga oid 
oltita hujjatlariga qo’shildi, inson huquqlari boyicha milliy institutlar, inson 
huquqlari sohasida uzluksiz ta’lim tizimi tashkil etildi. 
Ikkinchi bosqich – 2001-yildan hozirgacha: faol demokratik yangilanish va 
mamlakatni moderinizatsiyalash davri. Bu davr, birinchidan, umumdavlat va 
mintaqalar manfaatlarini ifodalovchi ikki palatali parlamentning tashkil etilishi va 
faol ishlashi asosida qonunchilik hokimiyati roli va ta’sirining kuchayishi, 
ikkinchidan, davlat miqyosidagi muhim qarorlar qabul qilinishida siyosiy 
partiyalar va fuqarolik jamiyati institutlarining roli va ta’sirining oshishi, davlat 
tuzilmalari ustidan jamoatchilik nazorati va monitoringini amalga oshirish borasida 
nodavlat notijorat tashkilotlari nufuzi va ahamiyatining oshishi; uchinchidan, sud-
1
Каримов И.А. Буюк келажагимизнинг ҳуқуқий кафолати. – Т.: Шарқ, 1993. -272-б.

---

24 
huquq tizimini liberallashtirish va insonparvarlashtirishga qaratilgan tub 
islohotlarning amalga oshirilishi, jazo tizimidan o’lim jazosining chiqarib 
tashlanishi, sud hokimiyati mustaqilligi va samaradorligining mustahkamlanishi, 
va to’rtinchidan, inson huquqlari ta’limi sohasida keng axborot-ma’rifiy ishlarning 
amalga oshirilishi, jamiyatda inson huquqlari madaniyatini shakllantirish va uni 
rivojlantirish bilan tavsiflanadi
1
. 
Inson huquqlarini himoya qilish – Konstitutsiyaning asosiy prinsipi bo’lib, 
O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy-siyosiy tizimini tubdan isloh qilishning asosiy 
yo’nalishi va pirovard maqasadi hisoblanadi. 
Har bir fuqaroga o‘z huquqini tanish, uni himoya qilish imkoniyatini 
mustaqillik berdi. Kuni kecha huquqi buzilgan odam qaysi idoraga borishni bilmay 
turgan bo‘lsa, bugun aholining qonuniy manfaatlarini muhofaza qiluvchi o‘nlab, 
yuzlab idoralar bor. Aynan mustaqillik yillarida fuqarolarning huquq va 
manfaatlarini himoya qiluvchi davlat va jamoat tashkilotlari faoliyati keng 
rivojlandi, ularning vakolati va ta’siri kengaytirildi. Bu yana bir bor mustaqillik, 
avvalo, huquq ekanligini, mamlakatimizda inson huquqi va qadri oliy qadriyat 
hisoblanishining amaldagi isbotidir.