О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat

MAVZU: TIRIK ORGANIZMLARNING HAYOTIY SHAKLLARI.

T.A.Rabotnov о‘simliklar jamoasidagi о‘simliklar hayotini yoshi bo‘yicha quyidagi asosiy davrlarga bо‘lingan tariflari bilan juftlang.

№	Tarifi	№	Atamalar
1	О‘simliklarning yoshi kattalashgan sari generativ kо‘payish xususiyatini yo’qotadi, shundan boshlab о‘simlikning qarish davri kuzatiladi.	A	Latent davri.
2	О‘simlik hayotida sporalar yoki urug‘lar bilan kо‘payishning boshlanishi bilan tavsiflanadi.	V	Virginil davri.
3	Bunda о‘simlik spora, urug‘ yoki mevalar hosilda	S	Generativ

	tinim davrida uchraydi. Tinim davri har xil о‘simliklarda har xil davom etadi. Qulay sharoyt vujudga kelishi bilan о‘nib chiqadi. Terakning urug‘i hayotchanligini 3-4 kundan to 3 haftagacha saqlay oladi, bazi bir begona о‘t о‘simliklar esa urug‘ining hayotchanligini bir necha о‘n yillab saqlay oladi.					davr.
4	Bu davrda о‘simlikning nihollik, yosh о‘simliklar va voyaga yetgan holatidir. Nihollar yosh о‘simliklardan urug‘palla barglarining bо‘lishi bilan farqlanadi.				D	Senil (qarilik) davri.
Javob:		1 -	2 -	3 -			4 -

5. MAVZU: О‘SIMLIK VA HAYVONLARDAGI SUTKALIK, OYLIK VA YILLIK MAROMLARI

Quyidagi terminlarni tо‘g‘ri berilgan ta’riflari bilan juftlang.

1	biologik ritm		A	rivojlanish siklidagi fiziologik о‘zgarishlar kun uzoqligiga bog‘liq bо‘lmagan turlar
2	fotoperiodizm		B	aniq bir vaqt oraliqlarida organizmlardagi aniq bir fiziologik jarayonlarning ketma ket kechishi bu-
3	neytral		C	tabiatning mavsum boyicha rivojlanishi qonuniyatlarini о‘rganuvchi fan bu -
4	fenologiya		D	kun uzoqligining mavsum buyicha о‘zgarishiga tirik organizmlarning reaksiyasi bu -
Javob:		1-			2 -	3 -	4 -

5. MAVZU: POPULYATSIYALARNING ASOSIY XUSUSIYATLARI

Mavzular bо‘yicha keys-stadi texnologiyasi asosida topshiriqlar tо‘plamiga javob bering.
Keys bayoni: Populyatsiyalar eksponensial qatorlarda о‘sishi mumkin, agarda atrof muhit oziq-ovqat, joy, havo, namlik, issiqlik, yashash makoni va boshqa omillar bilan tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri ta’minlansa yaxshi natija beradi. Siz ehtimol kо‘rgan bо‘lishingiz mumkin, ya’ni meva pashshalari pishgan mevalar yoki boshqa mevalar yaqinida pirpirab uchadi. Meva pashshalari ilmiy laboratoriyalarda tez о‘sish imkoniyatiga ega sanaladi. Pashshalar probirka kulturasida saqlanadi va maxsus tayyorlangan oziqa parchalari bilan boqiladi.
Keys savollari: 1. Siz bu standart о‘stirish metodi yoki boshqa metodlar orqali ham populyatsiyaning tezroq о‘sishiga erishishini ta’minlay olasizmi? 2. Birgina ekologik omil meva pashshasi populyatsiyasining о‘sishiga ta’sir kо‘rsata oladimi?
Manba: Ma’ruza matnidan “Populyatsiyalar ekologiyasi” mavzusi, О‘.E.Xо‘janazarov, SH.T. Yakubjonova, “Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish” о‘quv qо‘llanma, 2018 yil.
Keys tahlili: Populyatsiyaning eksponensial о‘sishi organizmlar soni ortishining potensial imkoniyatini tavsiflaydi. Tabiiy populyatsiyalarda eksponetsial о‘sish juda qisqa vaqt davomida kuzatilishi mumkin. Bunda populyatsiya umuman juda katta tezlik bilan о‘sadi. Cheklovchi tashqi muhit sharoitida kо‘pchilik tirik organizmlar uchun populyatsiyalar sonining logistik о‘sishi xosdir.
Talabalarga metodik kо‘rsatma:

1. 
   Manbadan “Populyatsiyalar dinamikasi” bо‘limini diqqat bilan о‘qib chiqing.
   
2. 
   Tashqi muhitning eksponensial о‘sishdagi о‘rni qanday bо‘lishi mumkinligini aniqlang.
   
3. 
   Ilmiy laboratoriyada meva pashshasining jadal о‘sishi jarayonini izohlang.
   
4. 
   О‘zlashtirilgan ma’lumotlar asosida keys savollariga javob variantingizni yarating.
   
5. 
   Javob variantingizni kichik guruhning boshqa vakillari bilan muhokama qiling va umumiy javob variantini shakllantiring.
   

Keysni yechish jarayoni: Manbadan “Populyatsiyalar dinamikasi” bо‘limini diqqat bilan о‘qib chiqiladi, meva pashshasining ochiq tabiatda va ilmiy laboratoriyada maxsus probirkalardagi kulturalarda о‘sish tempi aniqlanadi, о‘zlashtirilgan ma’lumotlar asosida keys savollariga javob varianti yaratiladi, javob varianti kichik guruhning boshqa vakillari bilan muhokama qilinadi va umumiy javob varianti shakllantiriladi.

5. MAVZU: POPULYATSIYA TUZILMALARI (YOSH, JINS, HULQIY, FAZOVIY)

Quyidagi savollarga yozma tarzda javob tayyorlang.

1. 
   Populyatsiyaning yosh tuzilmasi.
   
2. 
   Populyatsiyaning jins tuzilmasi.
   
3. 
   Populyatsiyaning fazoviy tuzilmasi.
   
4. 
   Populyatsiyaning etologiyasi (hulqiy) tuzilmasi.
   

5. MAVZU: BIOTSENOZ, BIOGEOTSENOZ XUSUSIYATLARI

1. 
   Biogeotsenozning asosiy komponentlari atmosfera, tog‘ jinislari, suv, о‘simlik va hayvonot dunyosi hisoblanadi.
   
2. 
   О‘rmon chо‘l, о‘tloq, sо‘v xavzasi ekotizimga misol bula olmaydi.
   
3. 
   Produsentlar- bu guruhga hayvonlar kiradi.
   
4. 
   Konsumentlar- yashil о‘simliklar bo‘lib, ular quruqlikdagi har qanday biogeotsenozning asosiy tarkibi va energiya manbai sifatida xizmat qiladi.
   
5. 
   Redusentlar о‘simlik qoldig‘i va hayvon jasadi o‘zida energiya saqlaydi.
   
6. 
   Biomassa deganda -jamoadagi barcha tirik organizmlar umumiy og‘irligining yig‘indisi tushiniladi.
   
7. 
   Tabiiy biogeotsenozlar bilan agrotsenozlar о‘rtasida farqlar kо‘zatilmaydi. Javob:
   

A	B	C	D	E	F

5. MAVZU: BIOSFERA HAQIDA VERNADSKIY TA’LIMOTI. NOOSFERA

Atamalar raqamini ularning ta’rifi bilan juftlang.

1	Ekologiya	A	Ekologiya bir-biri bilanо‘zaro bog‘liq organizmlar va ularning ekologik muhit munosabati yoki organizmlar guruhining muhitga yoki tirik organimlar bir-biri va yashash muhiti bilanо‘zaro munosabatlari haqidagi fandir.
2	Biosenoz	B	Biosenoz – bu tirik organizmlar guruhlari bо‘lib, ular turlar tarkibiga va ular bir-birlariga bog‘liq, aniq makonni egallaydi.
3	Ekosistema	S	Ekosistema ekologiyaning asosiy funksional birligi bо‘lib, unga tirik organizmlar va muhit omillari kabi komponentlar kiradi, ular bir- biriga ta’sir qiladi.
4	Biosfera	D	Biosfera (yunoncha “bio”- hayot, “sfera”- shar) haqidagi ta’limot
5	Sinekologiya	E	Sinekologiya (“sin”-yunoncha sо‘z bо‘lib, uning birgalikda). Biogeosenolar tuzilishi va xossalarini ayrim о‘simlik va hayvonturlarining о‘zaro aloqalarini hamda ularning tashqi muhit bilanmunosabatlarini о‘rganadi.
6	Autekologiya	F	Autekologiya (“autos-yunoncha sо‘z bо‘lib, “о‘zi” deganma’noni bildiradi) ayrim turlarning

			ular yashab turganmuhit bilanmunosabatlarini, turlarning qanday muhitga kо‘proq va uzviy moslashganini yoritadi.
7	Populyatsion ekologiya	J	Populyatsion ekologiya (“populyasion” fransuzcha sо‘z bо‘lib, “aholi” deganma’noni bildiradi) populyasionlarning tuzilishi va dinamikasini о‘rganadi, ma’lum sharoitlarda turli organizmlar sonini о‘zgarishi sabablarini tekshiradi