O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Ildizoyoqlilar (
Rhizopoda
) kenja sinfi.
 
Ildizoyoqlilarning soxgaoyoqlari xilma-xil va 
harakatchan bo‘ladi. Sitoplazmasi doimiy ixtisoslashgan qismlarga bo‘linmagan. Kenja sinf 
amyobalar, chig‘anoqli ildizoyoqdilar va foraminiferalar turkumlariga bo‘linadi. 
1. Amyobalar (Amoebina) turkumi.
Bu turkumga sodda tuzilgan, qattiq skeleti yoki 
chig‘anog‘i rivojlanmagan ildizoyoqlilar kiradi. Ko‘pchilik turlari chuchuk suvda, ayrimlari 
tuproq va dengizlarda hayot kechiradi. Bir qancha turlari odam va hayvonlarda parazitlik qiladi. 
Ular katta-kichikligi va soxta oyoqlari shakli bilan bir-biridan farq qiladi. Oddiy amyoba
- 
Amoeba proteus 
chuchuk suv havzalarining loyli tubida yashaydi. Kattaligi 0,5 mm keladi (2-
rasm). Tanasi tiniq sitoplazmadan tashkil topgan. Uni oddiy ko‘ z bilan payqab olish qiyin.
Harakatlanishi va oziqlanishi.
Amyobaning harakatlanishi bir tomchi suvning oqishiga 
o‘xshaydi. Hujayra sitoplazmasi hosil bo‘layotgan soxtaoyoqlar tomonga oqib o‘ta boshlashi 
bilan amyoba ham o‘sha tomonga siljiydi. Tashqi omillar (harorat, yorug‘lik, kimyoviy 
moddalar) amyobada to‘g‘ri yoki aks taksis paydo qilishi natijasida amyoba u yoki bu tomonga 
siljiydi. Psevdopodiylar oziqni qamrab, sitoplazmaga o‘tkazish funktsiyasini ham bajaradi. 
Oziq modda amyobalar sitoplazmasiga har xil usulda o‘tadi. Bir xil amyobalar (
Amoeba 
proteus
) soxta oyoqlari bakteriya, suv o‘tlari va boshqa mayda oziq zarralarini ikki tomonidan 
oqib o‘tib qamrab olsa, ipsimon suv o‘tlarini harakat qilmasdan sitoplazmasiga tortib oladi. 
Sitoplazmaga o‘tgan oziq atrofiga ozroq hazm suyuqligi ajralib, ovqat hazm qilish vakuoli 
shakllanadi. Hazm bo‘lgan oziq sitoplazmaga so‘riladi. Hazm bo‘lmagan oziq qoldiqlari esa 
sitoplazmaning to‘g‘ri kelgan joyidan tashqariga chiqariladi. Oziq moddalarni qamrab olinib, 
hujayra ichida hazm qilinishi 
fagotsitoz
deyiladi. Ko‘pchilik bir hujayralilar va tuban ko‘p 
hujayralilar fagotsitoz usulida oziqlanadi. 
Amyoba sitoplazmasi aniq ikki qismdan iborat. Sitoplazmaning birmuncha yupqa, tiniq 
va quyuqroq tashqi qavati ektoplazma, ichki suyuqroq va donador qavati endoplazma deyiladi. 
Bu ikki qavat o‘rtasida aniq chegara bo‘lmaydi. Psevdopodiylar hosil bo‘lishi jarayonida oqib 
kelayotgan sitoplazmaning sirtqi qismi quyuqlashib, ektoplazmaga aylanadi. O‘sha daqiqada 
tananing qarama-qarshi tomonidagi ektoplazmasi suyuqlashib, qisman endoplazmaga aylanadi. 
Ayirishi.
Amyoba endoplazmasida hazm qilish vakuollari bilan birga tiniq va yirik 
pufakcha shaklidagi qisqaruvchi vakuol joylashgan. Bu vakuol bir daqiqa yo‘qolishi va yana 
hosil bo‘lishi mumkin. Vakuol sitoplazmadan sizib o‘tadigan suyuqlik bilan to‘lib turadi. Uning 
o‘lchami ma‘lum bir darajaga yetgach, qisqarish sodir bo‘lib, suyuqlik maxsus teshik orqali 
sitoplazmadan chiqarib tashlanadi. Oddiy amyoba vakuolining suyuqlik bilan to‘lishi va 
qisqarishi xona haroratida

---

5-8 minut davom etadi. Qisqaruvchi vakuol tana bosimini tartibga solib turuvchi 
osmoregulyatsiya organoidi hisoblanadi. Tashqi muhitdan amyoba sitoplazmasiga sizib 
o‘tadigan suvning ortiqcha qismi ana shu yo‘l bilan chiqarib turiladi. Vakuoldagi suyuqlik bilan 
birga hujayrada hosil bo‘ladigan modda almashinish mahsulotlari ham chiqarib yuboriladi. 
Vakuol ishlashi natijasida sitoplazma orqali doimo suv oqib turadi. Amyoba suvda erigan kis-
lorod bilan nafas oladi. 
Ko’ payishi.
Amyoba endoplazmasida faqat bitta yirik yadro bo‘ladi. Lekin yadroni faqat 
maxsus boyovchi moddalar bilan ishlangan preparatlarda ko‘rish mumkin. Amyoba ikkiga 
bo‘linish orqali jinssiz ko‘payadi. Bu jarayon haqiqiy mitozdan iborat bo‘lib, dastlab yadro 
moddalari teng ikkiga ajraladi, so‘ngra amyoba tanasi bo‘linadigan joyidan siqilib, ikkiga 
ajraladi va har qaysi bo‘lagidan bittadan yadro hosil bo‘ladi. Bo‘linish haroratga bog‘liq bo‘lib, 
1-2 sutka davom etadi. Jinsiy ko‘payish faqat ayrim turlarda (
Amoeba diploida
) aniqlangan. 
Parazit amyobalar. 
Odam va turli hayvonlar ichagida parazit amyobalarning bir 
necha turi topilgan. Ular orasida ichburug‘ amyobasi- 
Entamoeba histolytica
(2-rasm) odamlarni, 
ya‘ni qonli ichburug‘ (amyobiaz) bilan og‘rishiga sabab bo‘ladi. Ichburug‘ amyobasining 
kattaligi 20-30 mkm, yo‘g‘on ichakda yashab, ichak epiteliysini jarohatlaydi. Ichburug‘ 
amyobasining ektoplazmasi ancha qalin bo‘lib, endoplazmadan aniq ajralib turadi. Parazit ko‘p 
sonli kalta va yo‘g‘on psevdopodiylari yordamida faol harakat qiladi. Bu psevdopodiylar asosan 
ektoplazma hisobidan hosil bo‘ladi. Ichburug‘ amyobasi sista orqali tarqaladi. Ovqat qoldig‘i 
bilan yo‘g‘on ichakdan to‘g‘ri ichakka tushgan amyobalar psevdopodiylarini tortib olib, 
yumaloqlanadi. Ektoplazma yupqa va pishiq qobiq ishlab chiqarib, parazit sista davriga o‘tadi. 
Sista ichida amyoba yadrosi ketma-ket ikki marta bo‘linadi. Shu tariqa sista ichidagi amyoba 
to‘rt yadrolik bo‘lib qoladi. Axlat bilan tashqariga chiqadigan sistalar noqulay sharoit ta‘siriga 
juda chidamli, ular nam tuproqla 2-3 oy davomida ham yashovchanligini yo‘qotmasligi mumkin. 
Lekin sistalar quruq va issiq muhit ta‘siriga uzoq chidash berolmaydi. Sistalarni pashshalar ham 
tarqatishi mumkin. 
Amyoba sistasi suv yoki ovqat bilan odam ichagiga tushganida uning qobig‘i yemiriladi. 
Sitoplazmasi esa yadrolar soniga muvofiq ikki marta bo‘lingach, to‘rtta amyoba hosil bo‘ladi. 
Yosh amyobalar faol oziqlanishga o‘tadi. Kuchli zararlangan odam ichagidan bir sutkada 300 
mln. gacha sista chiqishi mumkin. 
Odam ichagida yashovchi ayrim amyobalar mutlaqo zararsiz hisoblanadi. Ichak amyobasi 
- 
Entamoeba coli
xuddi ana shunday amyobalardan hisoblanadi. Uning tuzilishi ichburug‘ 
amyobasiga o‘ xshash, lekin sistasi 8 yadroli bo‘ladi. 
Parazit amyobalar kasallangan tishlar kovagi, it, cho‘chqa, ot va boshqa hayvonlar ichagi, 
asalarilarning malpigi naychalarida ham topilgan.