O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

3. Foraminiferalar - Foraminifera turkumi.
 
Foraminiferalar turkumiga dengiz va 
okeanlarda hayot kechiruvchi mingdan ko‘ proq sarkodalilar kiradi (4-rasm). Ayrim vakillari 
O‘rta Osiyoning sho‘ rlangan yer osti va quduq suvlarida ham uchraydi. Foraminiferalar 
dengizlarda har xil chuqurlikda, qirg‘oqning litoral zonasidan boshlab eng chuqur abissal 
qismigacha tarqalgan. Lekin asosiy ko‘pchilik turlari 200-300 metr chuqurlikda yashab bentos 
tarkibiga kiradi. Ayrim vakillari (masalan, globigerina- 
Globigerina
) planktonda hayot kechiradi. 
Tuzilishi.
Foraminiferalarning sitoplazmatik tanasi turli shakldagi kremniy (qum) 
zarralaridan va ohaktosh (CaC0
3
)dan tarkib topgan chig‘anoq ichida joylashgan. Dengiz tubida 
yashovchi foraminiferalar chig‘anog‘i sirti silliq bo‘ladi. Plankton tarkibiga kiradigan 
globigerinalar chig‘anog‘i sirtida esa chig‘anoq sathini kengaytiradigan va shu orqali suvda 
qalqib turishga yordam beradigan radial joylashgan juda ko‘p ninachalar bo‘ladi. 
Ohak skeletli foraminiferalarning ko‘pchilik turlari chig‘anog‘i ko‘p kamerali bo‘ladi. 
Chig‘anoq ichki bo‘shlig‘i to‘siqlar orqali bir necha, ba‘zan yuzlab alohida kameralarga bo‘ 
lingan. Foraminiferalar sitoplazmasi to‘siqlar orasidagi teshiklar orqali tutashgan. Chig‘anoq 
sirtidagi mayda teshikchalar- 
poralar
va chig‘anoq og‘izchalari orqali sitoplazmatik ipchalar 
- 
rizopodiylar
chiqib turadi. Ipchalarga mayda oziq zarralari, xususan, bir hujayrali suv o‘tlarini 
yopishib qoladi. Mayda oziq zarralari chig‘anoq og‘izchasi orqali sitoplazmaga o‘tadi. Yirikroq 
zarralar chig‘anoqlan tashqarida fagotsitoz usulida hazm bo‘ladi. 
Ko’ payishi.
Foraminiferalarning ko‘pchilik turlari murakkab siklda jinssiz va jinsiy 
nasllarining almashinuvi orqali ko‘payadi. Ko‘p kamerali elfidiumning jinssiz ko‘payishi 
yadrosining bir necha marta ketma-ket bo‘linishi bilan boshlanadi. Yadrosi bir necha o‘ntadan 
yuzgacha bo‘laklarga ajraladi. Yadro bo‘laklari sitoplazma bilan o‘ralib, amyobasimon yosh 
individlarni hosil qiladi. Yosh individlar chig‘anoqdan chiqqandan so‘ ng bir kamerali dastlabki 
embrional chig‘anoq hosil qiladi. Shunday keyin chig‘anoq og‘izchasidan bir oz sitoplazma 
ajralib chiqib, yangi chig‘anoq kameralari paydo bo‘ladi. Ana shu yo‘l bilan ko‘p kamerali 
chig‘anoqli jinssiz nasl hosil bo‘ ladi. Ko‘p marta bo‘linish tufayli bitta organizmdan birdaniga 
bir necha individlarning hosil bo‘lishi 
shizogoniya 
deyiladi
3
. 
Ahamiyati.
Foraminiferalar qadimgi kembriy davrida juda keng tarqalgan. Million yillar 
davomida ular chig‘anog‘i dengiz tubiga cho‘ kib, juda qalin cho‘ kma jinslarni hosil qilgan. 
Geologik jarayonlar tufayli qadimgi dengizlar o‘rnida pasttekislik va tog‘lar hosil bo‘lgan. Yer 
yuzining juda ko‘p qismi, shu jumladan, O‘rta Osiyo hududi ham qadimgi dengizlar tubidan 
iborat. Ohaktoshlar ham foraminiferalar, asosan, qazilma holda uchraydigan nummulitlar 
chig‘anog‘idan iborat. Misrning balandligi 150 m gacha bo‘lgan mashxur piramidalari, Moskva, 
Sevastopol, Rim, Vena, Toshkent va boshqa shaharlardagi qadimiy binolar ohaktoshlardan 
3