Urg‘ochilik jinsiy bezlari tanasining 13 va 14-bo‘gi‘mlarda joylashgan mayda
tuxumdonlar, ulardan boshlanadigan tuxum yo‘llari, 9 va 10-bo‘imlarda joylashgan urug‘qabul
qilgichdan iborat. Funktsional jihatdan belbog‘chadagi bir hujayrali bezlarni ham urg‘ochilik
jinsiy sistemasiga kiritish mumkin. Bu bezlar ishlab chiqadigan suyuqlik pilla hosil qiladi.
Suyuqlik tarkibidagi oqsil modda esa rivojlanayotgan embrion uchun oziq bo‘ladi.
Kamtuklilarning urug‘lanishi ikki hayvon o‘ rtasida urug‘ hujayralar almashinuvidan
iborat. Buning uchun ikkita chuvalchang qorin tomoni bilan bir-biriga yaqinlashadi.
Ularning
bosh tomoni bir-biriga qaragan bo‘ladi. Chuvalchanglar belbog‘chasi ishlab chiqargan shilimshiq
moddasi ular tanasini ikkita mufta shaklida o‘rab oladi. Bir chuvalchang ajralib chiqargan urug‘
hujayralar maxsus tarnovcha orqali ikkinchi chuvalchang muftachasiga, undan urug‘ qabul
qilgichga o‘tadi. Shundan so‘ ng chuvalchanglar ajralib ketadi. Chuvalchang harakatlanganida
muftacha uning bosh tomoniga siljiy boshlaydi. Muftachaga 14-bo g‘imdagi urg‘ochilik
jinsiy
teshigidan tuxum xujayralar, 9 va 10-segmentdagi urug‘ qabul qilgich teshigidan urug‘
hujayralar tushadi. Muftacha ichida tuxum hujayralar urug‘lanadi. Muftacha chuvalchang bosh
tomonidan siljib tuproqqa tushadi; uning ikki uchi tortilib bekiladi va devori qalinlashib pillaga
aylanadi. Tuxumlar pilla ichida rivojlanadi.
Ayrim kamtuklilarda jinssiz ko‘payish ham sodir bo‘ladi.
Arxitomiya
deb ataladigan
bunday ko‘payishda chuvalchang tanasi ikkiga bo‘linadi. Oldingi bo‘lakda tananing yetishmagan
orqa qismi, keyingi bo‘lakda oldingi qismi shakllanadi. Yomg‘ir chuvalchangi
Lumbricus
variegatus
va
enxitreidlar
xuddi shunday ko‘payadi. Jinssiz ko‘payishining
paratomiya
xili
stilyariyalarda kuzatiladi. Paratomiya xuddi kiprikli chuvalchanglarning jinssiz ko‘p
marta
ko‘ndalangiga bo‘linishiga o‘xshaydi.
Rivojlanishi. Kamtuklilar metamorfozsiz rivojlanadi. Tuxumlari pilla ichida rivojlanadi.
Pilladan yosh chuvalchang chiqadi. Tuban kamtuklilar pillasida birdaniga bir necha tuxum
rivojlanadi. Yuksak kamtuklilar (
Lumbrocomorpha
turkumi) pillasida oqsilli suyuqlik bor,
tuxumida oqsil kam bo‘ladi. Embrion suyuqlikdagi oqsilni yutadi. Shu sababdan ularning
tuxumdan chiqqan murtagi "yashirin embrion" deyiladi. Embrion pilla ichida bir necha
metamorfozdan so‘ng voyaga yetgan chuvalchangga aylanadi. Kamtuklilar ham ko‘ptuklilar
singari regeneratsiya qilish xususiyatiga ega.
Ekologiyasi. Kamtuklilar asosan
chuchuk suvlar va tuproqda, ba‘zan dengizda hayot
kechiradi. Chuchuk suv kamtuklilari suv tubida o‘rmalab yuradi yoki loyqada qazilgan inda
hayot kechiradi. O‘troq yashovchi kamtuklilarning (Tubifex, 86-rasm) tanasi faqat keyingi qismi
loydan chiqib turadi. Ular tanasi keyingi qismini tebratib, nafas olishni kuchaytiradi. Quruqlik
kamtuklilari
tuproqda in qazib, yashaydi. Indan faqat yomg‘irdan so‘ ng yoki kechasi nam
havoda yoki salqinda chiqadi. Kamtuklilar har xil chiriyotgan organik qoldiqdar, jumladan,
o‘simlik qoldiqlari va chirindiga boy tuproq bilan oziqlanadi.
Amaliy ahamiyati. Yomg‘ir chuvalchanglari va enxitreidlar tuproq unumdorligiga katta
ta‘sir ko‘rsatadi. Ch.Darvin yomg‘ir chuvalchanglarining tuproq
hosildorligini oshirishdagi
ahamiyatiga katta baho bergan. Ular tuproqni qazib, o‘simlik ildizlarini tuproqqa chuqur kirishga
imkon beradi, unga suv va havo kirishini yaxshilaydi. Chuvalchanglar faoliyati tufayli tuproq
qatlamlari aralashadi va yumshaydi. Bir kvadrat metr joydagi chuvalchanglar bir yil da-vomida 4
kg tuproqni, xuddi shu muddatda 1 ga maydondagi chuvalchanglar esa 10 t dan 30 t gacha
tuproqni yer yuzasiga chiqarishi mumkin. Yomg‘ir chuvalchanglari o‘simlik qoldiqlarini inlariga
tashib, ularning chirishini tezlashtiradi, tuproqqa ijobiy ta‘sir kiladi.
Ular tuproqni ichagidan
o‘tkazib, koprolitlar holida chiqaradi. Koprolitlar tuproqni strukturali, donador qiladi,
yemirilishdan saqlaydi, unga nam shimilishini yaxshilaydi.
Chuchuk suv kamtuklilari (
Tubifex
) o‘z ichagidan ko‘p miqdorda loyqani o‘tkazib, suv
havzalarini chiriyotgan organik qoldiklardan tozalaydi. Kamtuklilar baliqlarning ozig‘i sifatida
ham katta iqtisodiy ahamiyatga ega. Qizil chuvalchang akvarium
baliqlariga oziq sifatida,
eyzeniya chuvalchangi (
Eisenia
) biogumus olish uchun maxsus ko‘paytiriladi.
Klassifikatsiyasi. Kamtuklilar sinfi ikkita turkumga bo‘linadi.
Naydomorflar (Naidomorpha) turkumi turlari asosan chuchuv suv havzalarida hayot
kechiradi. Qizil chuvalchang -
Tubifex
organik qoldikdar bilan ifloslangan ko‘lmak va sekin
okadigan suv havzalarida ko‘p uchraydi. Stylaria (86-rasm). Aeolosoma planktonda, enxitreidlar
Do'stlaringiz bilan baham: