O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti sh. A. Do‘stmuhamedova, X. A. Tillashayxova

Ijtimoiy xulq-atvor instinktlari nazariyasi 
Ijtimoiy xulq-atvor instinktlari nazariyasi
XX asrning boshida Angliyada 
shakllandi. Uning asoschisi ingliz psixologi Uilyam Makdugall bo‘lib, u o‘zining
1908 yilda yozgan “Ijtimoiy psixologiyaga kirish” kitobidagi inson xulq-
atvorlarining motivi yoki uni harakatga keltiruvchi kuch instinktlardir, - deb 
yozgan. Keyinchalik u instinkt tushunchasi bilan birga layoqat, intilish iboralarini 
ham ishlata boshladi. Uning fikricha, xulq-atvorni ta’minlovchi narsa tug‘ma, 
psixofiziologik tayyorlik holati bo‘lib, u nasldan-naslga uzatiladi. U.Makdugall 
barcha harakatlarni refleksiv holda tushuntirishga intilib, refleksiv yoyga xos 
bo‘lgan barcha qismlar — ya’ni efferent qabul qiluvchi, retseptiv bo‘lim, efferent 
(harakat) va markaziy bo‘limdan iborat tizim sifatida tasavvur qiladi. Barcha 
ijtimoiy harakatlar ham ana shunday refleksiv tabiatga egadir, deb uqtiradi u. 
Shunga o‘xshash fikrlar E.Ross (“Ijtimoiy psixologiya”) va Dj.Bolduin 
(“Ijtimoiy psixologiya bo‘yicha tadqiqotlar”) qarashlarida ham rivojlantirilgan. 
Masalan, Bolduin ikki turli irsiyat xaqida — tabiiy va ijtimoiy irsiyat haqida yozib, 
ijtimoiy odamlardagi taqlid qilish qobiliyati bilan bog‘liq, deb yozadi. Jamiyatda 
yashayotgan odamlar bir-birlariga ta’sirlarini o‘tkazishga moyildirlarki, bu narsa 
ular o‘rtasidagi munosabatlarni boshqarib turadi. 
Shunday qilib, bu yo‘nalish tarafdorlarining fikricha, barcha ongli 
harakatlarning boshi — ongsizlikdir, ya’ni instinktlar bo‘lib, ular asosan 
hissiyotlarda namoyon bo‘ladi. Hissiyot bilan instinktlar bog‘liqligini U.Makdugall 
juftliklarda ko‘rsatishga harakat qilgan: masalan, kurash instinkti — qo‘rquv, 
g‘azab hissi; nasl qoldirish instinkti — rashk ayollardagi tobelik hissi; o‘zlashtirish 
instinkti — xususiylikka intilish hissi va hokazo. Ijtimoiy hodisalarni 

---

221 
tushuntirishda tug‘ma instinktlar rolining yuqori qo‘yganligi uchun bu nazariya 
ilmiy taraqqiyot bosqichida salbiy o‘rin tutdi, deb aytishimiz mumkin. Lekin 
uning ayrim hodisalar sabablarini tushuntirishga harakat qilishi fan oldiga ulkan 
vazifalarni qo‘ydi. Ijtimoiy psixologiya fan sifatida ana shu muammolarni tadqiq 
qilishi lozim edi. 
Demak, yuqorida to‘xtab o‘tilgan uchala nazariyaning ahamiyati shundan 
iborat ediki, ular yangi tug‘ilishi lozim bo‘lgan fan — ijtimoiy psixologiyaning 
tadqiqot mavzuini ochib berdi. Qolaversa, bu uchchala yo‘nalish ham nazariy 
qarashlarni isbot qilishda ob’ektiv tekshiruv usuli hisoblangan
eksperimentdan foydalanish zaruriyatini ko‘rsatdi. Bu narsa yana bir bor maxsus 
fanning kelajak rejalarini aniqlashga yordam berdi.