O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti sh. A. Do‘stmuhamedova, X. A. Tillashayxova

O‘smirlik davrida yetakchi 
faoliyat o‘qish va shaxsiy - intim muloqotdir.
O‘rtoqlarining ta’siri ostida o‘smir 
o‘zining extiyojlari va istaklarini qondirishi mumkin. Agarda bundan qanoatlanish 
unga katta mamnunlik bag‘ishlasa, bunday xollarda uning ba’zi bir harakat yoki 
qiliqlarga nisbatan bo‘lgan tasodifiy qiziqishlari dastavval ishtiyoqga, undan keyin 
extiros yoki odatga aylanishi mumkin. Ana shunday yo‘l bilan o‘quvchilarda, 
masalan, matematikaga, fizika yoki ximiyaga, duradgorlik, slesarlik yoki 
qandaydir boshqa bir ishlarga nisbatan ishtiyoq yuzaga keladi, ammo o‘quvchilar 
xuddi shunday yo‘l bilan yolg‘onchilikka, bezorilikka va boshqa axloqsiz hatti-
harakatlarga xam o‘rganib qolishlari mumkin. 

---

126 
O‘smirlar kattalarning ularga bildiradigan ishonchlariga katta ehtiyoj sezadilar. 
Kattalarning o‘smir yoshdagilarga ta’sir ko‘rsatishi, tarbiya berishi uchun eng 
qulay sharoit - bu umumiy mehnat bilan shug‘ullanishdir. Agar kichik yoshdagi 
bolalar yordamchi bo‘lish rollaridan qoniqsalar, o‘smirlar, ayniqsa katta o‘smirlar 
kattalar bilan teng ravishda faoliyat ko‘rsatayotganlaridan, lozim bo‘lganda 
ularning o‘rnilariga ham ishlay olishlaridan qoniqadilar. Kattalar o‘smirlar bilan 
do‘stona, uni to‘la tushungan holda va aql bilan rahbarlik qilsalar, bunga o‘smirlar 
ijobiy qaraydilar, lekin bu rahbarlik kattaning xohish-istagi ustunligida kechsa, 
unday holda ular to‘la qarshilik ko‘rsatadilar. Bu qarshilik ko‘pincha salbiy 
natijalarga, ba’zan depressiya holatini ham yuzaga keltirishi mumkin. Bu holat 
ko‘pincha ota-onasi avtoritar munosabatda bo‘luvchi o‘smirlarning oilalarida 
uchraydi. Bunday oilalarda tarbiyalanayotgan o‘smirlar hayotda mustaqil holda 
harakat qilishlari, o‘z rejalarini amalga oshirishlari, qiyin mas’uliyatni o‘z 
zimmalariga olishlari birmuncha qiyin kechadi.
Ular ko‘pincha intellektual xarakterdagi muammolarni ham qiyinchilik bilan 
yengadilar. O‘smirlik davrida bolalarning atrofdagi odamlar bilan shaxsiy va ish 
yuzasidan bo‘ladigan munosabatlaridagi mavqei o‘zgaradi. Endi o‘smirlar o‘yin 
hamda damga kamroq vaqtlarini ajratgan holda ko‘proq jiddiy ishlar bilan 
shug‘ullana boshlaydilar va ularda bilish jarayonlari jadal rivojlana boshlaydi. 
O‘qish o‘smirlar hayotida katta o‘rinni egallaydi. Ularga mashg‘ulotlarning 
mustaqil shakllari yoqadi. Boshqa davr bolalariga nisbatan o‘smirlarning fanlarni 
muvaffaqiyatli o‘zlashtirishlari, qiziqishlarining ortishi, o‘qituvchining o‘quv 
materialini tushuntira olish mahoratiga bog‘liq. Bilim o‘rganish ehtiyojlari asosida 
asta-sekinlik bilan o‘quv fanlariga nisbatan qat’iy ijobiy munosabat shakllanadi. 
Bu davrda o‘qishning yangi motivlari yuzaga keladi. Bu motivlar o‘smirning, 
hayotiy rejalari, kelajak kasbi va ideali bilan bog‘liq bo‘ladi. Aynan o‘smirlik 
davridan boshlab, bolalar hayotiy, ilmiy, badiiy bilimlarni kengaytirishga alohida 
ehtiyoj sezadilar va bunga harakat qiladilar. Bilimli bola tengdoshlari orasida 
hurmatga sazovor bo‘ladi. Bilim o‘smirlarga alohida bir quvonch bag‘ishlaydi va 
uning tafakkur qilish layoqatini rivojlantiradi. Bu davrda o‘quvchilarga beriladigan 
o‘quv materialining hajmi katta bo‘lgani uchun ham uni eslab qolishi yoki bir 
necha marta takrorlash yo‘li bilan o‘zlashtirishi qiyin. Buning uchun o‘quvchi 
o‘quv materialining mazmunini tahlil qilishi, undagi mantiqiy tuzilishni bilishi 
muhim. Bu davrda bolalarning idroki, diqqati va tasavvurlari rivojlanadi, lekin bu 
rivojlanish bolaning o‘ziga va atrofdagilarga sezilmagan holda kechadi. Shu bilan 
birga bu davrda bolaning xotirasi, nutqi, tafakkur jarayonlari ham jadal rivojlanadi. 
Bu o‘zgarishlar atrofdagilarga sezilarli darajada bo‘ladi. O‘smirlik davrida o‘z-
o‘zini anglash darajasi kengayadi va unda boshqa odamlar, olam haqidagi bilimlari 
chuqurlashadi. O‘yin faoliyati asta-sekin kamayib, yangi faoliyatlar yuzaga kela 
boshlaydi. Psixik rivojlanishning yangi bosqichi boshlanadi. O‘smirlik davrida o‘z 
faoliyatini nazorat etish rivojlana boshlaydi va o‘zini-o‘zi boshqarishga intilishi 

---

127 
kuchayadi. Bir so‘z bilan aytganda, o‘smirlik davri psixik rivojlanishda keskin 
burilish davri hisoblanadi.
Ijobiy sifatlar, ehtiyojlar va intilishlar har bir yoshda, jumladan, ma’lum 
darajada yo‘ldan ozgan o‘smirda ham bo‘ladi. O‘smirlar hamma narsani bilishga 
qiziqadilar. Ko‘pchilik o‘smirlar boshqalardan yomonroq bo‘lishni xohlamaydilar 
va o‘z muhitida ko‘zga tashlanib turishga hamda boshqalardan nimalar bilandir 
farq qilishga intiladilar. O‘smirlarning hammasi g‘ayratli va faoldirlar, biroq, 
o‘zlarining kuch-quvvatlarini qayoqqa yo‘naltirishni hamma vaqt ham 
bilavermaydilar. Binobarin, ularni bevosita natijalari bilan xursand qiladigan 
xilma-xil foydali va qiziqarli ishlar bilan band qilish kerak. O‘smirlar, garchi 
hamma vaqt ham bunga tayyor emasliklariga qaramay, mustaqillikka iitiladilar. 
Ammo ko‘pincha mustaqil ish-harakatlar uchun ularning imkoniyatlari bo‘lmaydi. 
Demak, ularni mustaqil faoliyatga yaxshiroq tayyorlash va ularga mustaqil ishlarni 
ishonib topshirish hamda muvaffaqiyatli bajarilishini hamma vositalar bilan 
ta’minlash kerak. O‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki, o‘smirlar psixikasida ijobiy 
tomonlar yetarli darajada mavjuddir. Bu ijo¬biy tomonlardan foydalanib va ularni 
rivojlantirish, salbiy ishtiyoq, mayl, ishlar va xatti-harakatlarni yo‘qotish kerak. 
Katta o‘smirlar asta sekinlik bilan bevosita ishlari va xatti- harakatlarining 
natijalarini hamda oqibatlarini oldindan ko‘ra boshlaydilar. Ularda o‘z-o‘zini tuta 
bilish, matonat paydo bo‘ladi, qarorlari birmuncha qat’iy bo‘la boshlaydi, iroda 
tarkib topadi. Ular o‘zlarining faoliyatlarida ishtiyoq va istaklardan ko‘ra ko‘prok 
SOG‘LOM fikrga asoslanadigan bo‘ladilar. Ularning ichki kechinmalari va 
xayajonlari endi irodaviy nazoratga bo‘ysundirilgan bo‘ladi. Lekin axloqiy va 
estetik hislarning taraqqiyoti tufayli ichki kechinmala¬ri va hayajonlari yanada 
kuchliroq bo‘ladi. Kattalarga nisbatan qo‘pol munosabatning paydo bo‘lishi, 
noxush xulq-atvor alomatlari, o‘smir yashaydigan ijtimoiy shart-sharoitlar, uning 
tengdoshlari va turli jamoalardagi mavqei, kattalar bilan munosabati, maktab va 
oilasidagi munosabatlari sababli yuzaga keladigan xarakter belgilaridir. Mana shu 
ijtimoiy sharoitlarni o‘zgartirish yo‘li bilan o‘smirlarning xulq-atvoriga to‘g‘ridan-
to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatish mumkin