O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti sh. A. Do‘stmuhamedova, X. A. Tillashayxova

3.4.Ilk yoshdagi bolalarning aqliy taraqqiyoti 
Ilk bolalik davridan boshlab bola uni o‘rab turgan predmetlarning 
xususiyatlarini va ular orasidagi oddiy bog‘liqliklarni anglashga harakat qiladi. 
Bu davr aqliy rivojlanishning asosini, idrok va tafakkur harakatlarining yangi 
ko‘rinishlarini tashkil etadi. 1 yoshli bola predmetlarni izchil, tizimli ravishda 
ko‘rib chiqa olmaydi. U asosan predmetning qandaydir bir ko‘zga tashlanib 
turadigan belgisiga o‘z e’tiborini qaratadi va predmetlarni shu belgilariga ko‘ra 
taniydi. Keyinchalik yangi idrok harakatlarining egallanishi bolaning 
predmetli harakatlarini bajarishdan ko‘z bilan chamalab, harakat qilishiga 
o‘tishda namoyon bo‘ladi, endi u predmetning bo‘laklarini ushlab 
ko‘rmasdan, balki chamalab idrok eta oladi. 2,5-3 yoshli bola kattalarning 
ko‘rsatgan namunasi, rangi, shakli va kattaligiga ko‘ra, aynan shunday 
predmetlarni chamalab, idrok etgan holda to‘g‘ri topa oladi. Bolalar avval 
shakliga, so‘ngra kattaligiga va undan keyingina rangiga qarab ajrata oladilar. 
Bu jarayonda bola bir xil xususiyatga ega bo‘lgan juda ko‘p predmetlar 
mavjudligini tushuna boshlaydi. Lekin, bola rasm chizishni boshlash davrida 
predmetlarning rangini e’tiborga olmaydi va o‘ziga yoqadigan ranglardan 
foydalanadi. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha 2,5-3 yoshli bola 5-6 ta shaklni 
(doira, kvadrat, uchburchak, to‘g‘riburchak, ko‘pburchak) va 8 xil rangni (qizil, 
olov rang, sariq, yashil, ko‘k, siyohrang, oq, qora) idrok etishi mumkin. Rang 
va shakllarning maqsadga muvofiq ishlatilishi jihatidan har xil narsalarda 
turlicha namoyon bo‘lishi sababli, bu yoshdagi bolalar ularni idrok etganlari 
bilan nomlarini aniq bilishlari va o‘z nugqlarida ishlata olishlari birmuncha 
qiyinroq. Kattalarning bu yoshdagi bolalardan rang va shakllarni eslab 
qolishlarini talab etishlari noto‘g‘ridir, buning uchun mos davr 4-5 yoshlar 
hisoblanadi. 

---

59 
Bola 3 yoshigacha o‘zlashtirgan so‘zlar asosan predmet va 
harakatlarning nomlarini bildiradi. Nomlar asosan uning vazifasini 
anglatadi, bunda predmet yoki harakatning tashqi ko‘rinishi o‘zgarsa ham 
uning nomi o‘zgarmaydi. Shuning uchun ham bola predmetlarning nomlarini 
ishlatilishini vazifalariga bog‘lagan holda tez o‘zlashtiradi. Idrok o‘ssa, xotira 
takomillashadi. Xotira bolaning taraqqiyoti uchun katta ahamiyatga egadir. 
Ilk yoshdagi bolalarda ixtiyorsiz diqqat ustunligicha qolaveradi. Masalan, 
bola juda berilib ertak eshitayotgan bo‘lsa ham, xonaga birov kirib qolsa, uning 
diqqati ixtiyorsiz shu ertakdan chalg‘iydi. Diqqatning ko‘p chalg‘ishi bu yoshdagi 
bolalar diqqatining xarakterli xususiyatidir, chunki psixik hayot doimiy ravishda 
tashqaridan bo‘ladigan yangi o‘zgaruvchilarga muhtoj bo‘lib turadi. Ammo 
ob’ektga bo‘lgan qiziqish qancha aniq va ravshan bo‘lsa, bolaning ixtiyorsiz 
diqqati shuncha barqaror bo‘ladi. Ixtiyorsiz diqqatning kelgusi taraqqiyoti 
qiziqishlarning boyib borishiga bog‘liqdir. Bu yoshdagi bolalarda ixtiyoriy diqqat 
endigina vujudga kela boshlagan bo‘ladi. 
Uch yashar bolaning xayol obrazlari tevarak-atrofdagi predmetlarning ta’sirida 
tug‘iladi va ma’lum maqsadga bo‘ysunadi. Bola qo‘g‘irchoqni ko‘rib bo‘lgandan 
keyin, uni kiyintiradi va «uxlashga» yotqizadi. Bordi-yu, shu on «ayiqcha»ni 
ko‘rib qolsa, diqqatini qo‘lidagi qo‘g‘irchoq qolib, ana shu «ayiqcha»ga qaratadi 
va u bilan «o‘rmonga sayr qilishga» ketadi. Bolada tajriba ortib borishi bilan xayol 
ham boyib boradi. Kichkina bolalarda xayol ancha rivojlangan bo‘ladi. Lekin bola 
xayoldagi obraz bilan borliqdagi idrok qilayotgan narsa va predmetlarni 
aralashtirib yuboradi. Shu sababli bola xayoliga ta’sir etuvchi vositalar ichida 
ertaklar muhim o‘rin egallaydi. 
Ilk bolalik yoshidagi bolaning xayoli predmetlar bilan qilinadigan 
harakatlarga bog‘liqligi bilan farqlanadi. Bu yoshdagi bolalarda nutq va tafakkur 
xususiyatlari o‘z hayotining birinchi yilida sodda assotsiatsiya, ya’ni har xil 
tasavvurlarni bir-biri bilan bog‘lash qobiliyatiga ega bo‘ladi. Masalan, u sutli 
shishani ko‘rishi bilan xursand bo‘ladi. Vaqt o‘tishi bilan bolaning assotsiatsiyasi 
murakkablashib boraveradi. Bola bir yoshga to‘lay deganda, onasining ko‘chaga 
kiyadigan kiyimini olib kelayotganini ko‘rib, xursand bo‘ladi. Vrachning 
tekshirishidan yomon ta’sirlangan bolalar xalatli odamlardan qo‘rqa boshlaydilar.
Bola o‘z hayotining ikkinchi yilida fazo munosabatlarini aniqlay boshlaydi, 
xonaning ichidagi predmetlar orasida o‘zini to‘g‘ri tutish malakasini egallab 
boradi.
Bolaning yoshi ulg‘ayishi bilan unda tevarak-atrofga bo‘lgan qiziqish ortadi. 
Kichkintoydagi sinchkovlik va har narsaga qiziquvchanlik uning kelgusi hayotida 
juda muhim rol o‘ynaydi. Bola hamma narsani o‘zi ko‘rishni va eshitishni istaydi. 
Lekin bolaning hayoti va rivojlanishi uchun ko‘rish va eshitish sezgilari asosida 
vujudga keladigan taassurotlargina emas, balki hid va muskul-harakat sezgilari 
orqali oladigan taassurotlar ham juda
muhimdir. 
Ilk bolalik davrining boshlariga kelib, bolada birinchi tafakkur 
operatsiyalari yuzaga keladi. Buni bola biror predmetni olishga harakat qila 

---

60 
olganidan so‘ng, uni sinchiklab o‘rganishida ko‘rishimiz mumkin. Ularning 
tafakkurlari, asosan, ko‘rgazmali-harakatli bo‘lib, u atrof olamdagi turli 
bog‘liqliklarni o‘rganishga xizmat qiladi. O‘zidan uzoqroq turgan koptokni biron-
bir uzunroq narsa bilan itarib yuborish mumkinligini ko‘rgan bola, endi 
mustaqil ravishda divan tagiga kirib ketgan koptokni tayoqcha yordamida 
olish mumkinligini tafakkur eta oladi. Bu davrdagi bolalar tafakkurida 
umumlashtirish katta o‘rin tutadi. Umumlashtirishda nutq muhim ahamiyat kasb 
etadi. Masalan, soat deyilishi bilan bola qo‘l soatini yoki devordagi osma soatni 
ham tushunishi mumkin. Lekin, ular turlicha bo‘lganligi bois, ularda umumiylikni 
topish bola uchun qiyinroq hisoblanib, bu borada fikrlash 2-3 yoshli bolalar 
ma’lum bir predmetlarning o‘rniga ularning o‘rnini bosishi mumkin deb 
hisoblagan boshqa narsalardan ham foydalanadilar. Masalan, o‘yin jarayonida bola 
cho‘pni qoshiq yoki termometr o‘rnida, yog‘ochdan yasalgan krovat yoki 
mashina o‘rnida foydalanishi mumkin. 
Bola ikki yoshlarga borib, amaliy tafakkurdan birinchi marta foydalana oladi, 
uchinchi yoshida esa ba’zi tanish harakatlardan qonkret masalalarni hal qilishda 
mustaqil foydalana boshlaydi. Masalan, bu yoshdagi bola vazadagi tugmachani 
qo‘li bilan solib, ololmasa, u vazachani to‘ntarib olaveradi. Tafakkurning bu 
boshlang‘ich shaklini ba’zan «qo‘l tafakkuri» ham deyiladi. Tafakkurning bu 
shaklii bola aqliy tarqqiyotining kelgusi bosqichi uchun juda zarurdir. 
Uch yoshli bolalarda hukmning oddiy turlarini ko‘rish mumkin. Bu hukm turlari 
doimo faqat o‘zi bevosita idrok qilayotgan va yakka predmetlarga taalluqli bo‘ladi.
Bola 2,5 yoshga yetganda savollar bera boshlaydi. Avval savollar ko‘proq 
predmetlarning nomi to‘g‘risida bo‘lsa, keyinchalik savollar asosan predmetlarning 
qanday maqsadlarda qo‘llanilishi va nimalarga ishlatilishi to‘g‘risida (masalan, bu 
nima?, bu bilan nima qilinadi?, bu nimalarga ishlatiladi? kabi) bo‘ladi. Hozirgi 
zamon, o‘tgan zamon va umuman vaqt to‘g‘risidagi aniq tasavvur tushunchasi 
fazoviy tasavvurlarga nisbatan ancha kech paydo bo‘ladi. Bola predmetlar bilan 
ko‘proq aloqa qilishi, ular bilan munosabatda bo‘lishi va ularning xususiyatlarini 
tekshirib ko‘rishi kerak. Bu bilan unda dastlab ayrim predmetlar va hodisalar
haqida tasavvurlar to‘plana boradi va keyinchalik shular zaminida umumiy 
tasavvur va tushunchalar hosil bo‘ladi, mantiqiy tafakkur rivojlana boshlaydi. 2-3 
yoshli bola ko‘p narsani ko‘rishni, ko‘p narsani bilishni va tushunishni istaydi, bu 
uning qiziquvchanlik va sinchkovlik xususiyatidan kelib chiqadi. U hamma joyga 
«tiqiladi», kattalarga halaqit berib, ularning tinkasini quritib juda ko‘plab savollar
beradi.
Kattalar mana shu savollarning hammasidan bolalarda tafakkurni o‘stirish va 
tevarak-atrofdagi olamni turli tushunishni tarbiyalash maqsadida foydalanishi 
g‘oyat muhimdir. Bola o‘z savollariga tushunarli javob olganidan keyin, bu 
ma’lumotlarni o‘z o‘yinlarida aks ettiradi va shu yo‘l bilan ularni xotirasida 
mustahkam saqlanib qoladi. Bola tevarak-atrofdagi olamni kattalarning 
tushuntirishi bilan bir vaqtda kuzatsa, atrofdagi olamni yaxshiroq tushuna 
boshlaydi, narsa va hodisalarni solishtiradi, ularning ayrimlari o‘rtasidagi

---

61 
o‘zaro bog‘lanishlarni va buning sabablarini aniqlaydi. Mana shuning o‘zi bolada 
ancha umumlashgan tafakkur paydo bo‘layotganidan darak beradi.
Bola tafakkurining rivojlanishi nutqning o‘sishi bilan mustahkam 
bog‘langandir, nutqning o‘sishi tafakkurning rivojlanishiga yordam beradi, chunki 
so‘z narsa, predmet va harakatlar bilan o‘zaro munosabatda bo‘ladi. O‘z navbatida, 
tafakkurning rivojlanish darajasi so‘z zaxirasining oshishiga, umuman, nutqning 
o‘sishiga yordam beradi. 
Bu yoshdagi bolalarning yana bir muhim yutug‘i, ona tilini o‘zlashtirib 
olishlaridir. Bir yoshdan uch yoshgacha bo‘lgan davr nutqning jadallik bilan o‘sish 
davri hisoblanadi.
Nutq bola hayotining ikkinchi yilida ikki bosqichda tarkib topadi. Dastlabki 
bosqich birinchi yoshning oxiridan bir yarim yoshgacha bo‘lgan davr bo‘lib, 
bolada bu davrda asosan kattalarning unga murojaat qilib aytgan gapini tushunish 
qobiliyati o‘sib boradi. Bolaning lug‘at boyligi ayniqsa bir yoshdan keyin, ya’ni 
yurishni o‘rganib, tobora ko‘p predmetlarga duch kela boshlagan davridan boshlab 
tez o‘sa boradi. Bola predmetlarning nomini tez bilib oladi. 
Bola ikki yoshga to‘lganda, harakatlarning ham nomlarini bilib oladi. Bu 
harakatlarga bolaning o‘zi bajaradigan yoki kattalar tomonidan bajarilgan, nomi 
aytilgan va bola kuzatib borgan harakatlar kiradi. Bu «passiv» nutq hisoblanadi, 
chunki bola so‘zlarni tushunadi-yu, lekin ularni talaffuz qila olmaydi.
3 yoshlar arafasida predmetlarning vazifalarini to‘la o‘zlashtirgan 
bolalar, o‘z o‘yinlarida, shu predmetlardan maqsadsiz foydalanib qolmay, balki 
ularni o‘z vazifalariga ko‘ra ishlatadilar. Bolaning nutqi u 1,5 yoshga
yetgungacha birmuncha sekinlik bilan rivojlanadi. Bu davr ichida u 30-40 ta 
so‘zdan, to 100 tagacha so‘zni o‘zlashtiradi, lekin ularni amaliyotda juda kam 
qo‘llaydi. 1,5 yoshdan boshlab esa, uning nutqi jadal rivojlana boshlaydi. Endi 
bola predmetlarning nomlarini aytishlarini so‘rabgina qolmay, balki bu so‘zlarni 
o‘zi talaffuz etishga ham harakat qiladi. Nutqining rivojlanish darajasi 
jadallashadi. 2 yoshlarning oxirlariga borib, bola 300 tagacha, 3 yoshlarning 
oxirlariga borib esa, 500 dan to 1500 tagacha so‘zni o‘z nutqida ishlata oladi, 
Shuningdek, so‘zlarni ham aniq talaffuz etib, jumlalarni to‘g‘ri tuza oladilar. 
1,5 - 3 yoshlar nutqning rivojlanishi uchun senzitiv davr hisoblanadi. Bola bilan 
so‘zlashayotganda kattalar so‘zlarni aniq talaffuz etishlari va boladan ham aniq 
talafuzni talab etishlari lozim. 
Bir predmetni boshqasi o‘rnida qo‘llash mumkinligini anglash, bola 
uchun atrof-olamni bilish, o‘rganishidagi ahamiyatli burilish hisoblanadi va u 
dastlabki tasavvurlarini yuzaga keltiradi. Bu yoshdagi bolalar endi, asta-
sekinlik bilan kattalar aytib berayotgan ertak, voqea yoki hikoyalarni, 
shuningdek rasmda chizilgan narsalarni tasavvur eta oladilar. Ertaklarni 
eshitish jarayonida bola ertak kahramonlarini kimgadir o‘xshatishga harakat 
qiladi, ba’zida esa u o‘zi mustaqil ertak yoki hikoyalarni to‘qiy olishi ham 
mumkin. Ilk bolalik davrida xotira bilishdagi asosiy vazifa hisoblanib, u 
bilishning barcha ko‘rinishlarini rivojlanishida ishtirok etadi. Bu davrda 
bolaning xotirasi jadal rivojlanadi. Bolaning hayotiy tajribalarni o‘zlashtirishida 

---

62 
dastlab harakatli, emotsional va obrazli xotira ishtirok etadi. Bu borada 
harakatli va emotsional xotira ustunlik qiladi. Xotira bu yoshda asosan 
ixtiyorsiz bo‘ladi. Bu davrdagi bolalarga ko‘p kitob o‘qib berish natijasida ular 
ertak, she’r va hikoyalarni eslab qoladilar, lekin bunday eslab qolish bolaning 
umumiy aqliy rivojlanishidan ham, xotirasining individual xususiyatidan ham 
dalolat bermaydi. Bu ilk bolalik davridagi bolalarning barchasiga xos bo‘lgan 
nerv tizimining umumiy egiluvchanligi natijasidir. O‘zi va atrof hayoti 
haqidagi voqea va hodisalarda ketma-ketlik borligi uchun ham ularni hali to‘liq 
ravishda xotirasida saqlab qola olmaydi.