O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti sh. A. Do‘stmuhamedova, X. A. Tillashayxova

16.2. O‘qituvchining kasbiga xos xislatlari 
Ota-onalar o‘qituvchidan uning ish staji va yoshi qanday bo‘lishidan qatiy nazar, 
farzandlarini tarbiyalash va o‘qitish mahoratini kutadilar. O‘quvchilar esa 
o‘qituvchilarni uch xil xislatlari bo‘yicha xarakterlab beradilar. Jumladan, 
birinchidan, o‘qituvchining odamgarchiligi, adolatliligi, sof vijdonliligi, bolalarni 
yaxshi ko‘rish xislatlari; ikkinchidan, o‘qituvchining sezgirligi, talabchanligi bilan 
bog‘liq tashqi xislatlari va xulq-atvoriga qarab; uchinchidan, o‘qituvchining o‘z 
fanini bilishi, uni tushuntira bilishi kabi ta’lim jarayoni bilan bog‘liq xislatlariga 
qarab xarakterlab beradilar. 
Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga 
qo‘yiladigan talablar bilan birga, o‘qituvchi shaxsi va uning faoliyatiga nisbatan 
qo‘yiladigan ijtimoiy talablar ham o‘sib bormoqda. 
O‘kituvchiga jamiyat tomonidan qo‘yiladigan talablar, turli xilda ijtimoiy 
kutishlar, pedagogning individualligi, uning shu tariqa talablarga javob berishga 
sub’ektiv tayyorligi muayyan o‘qituvchining pedagogik faoliyatga naqadar 
tayyorligidan dalolat beradi. 
Shunisi muhimki, zamonaviy o‘qituvchi uchun zarur bo‘lgan shaxsiy xislatlarni 
batafsil ko‘rib chiqish kerak. Bular qanday xislatlar ekan? 
Ko‘pchilik psixologlar, shu bilan birga o‘zbekistonlik psixolog olimlar tomonidan 
olib borilgan tadqiqotlar zamonaviy o‘qituvchilar uchun eng zarur xislatlarni 
aniqlab olish imkoniyatini beradi. Rossiya psixologlaridan N.V.Kuzmina, 
V.Slastenin, F.N.Gonobolin, o‘zbekistonlik psixologlardan R.Z.Gaynutdinov, 
M.G.Davletshin, S.Jalilova, A.Jabborov, M.Kaplanova va boshqalar tomonidan 
olib borilgan ilmiy-tadqiqotlar o‘qituvchilik kasbini atroflicha o‘rganib, ancha 
batafsil ko‘rsatmalar berish imkoniyatini yaratadi. Bunda gap o‘qituvchilik 

---

295 
kasbining professiogramma (ma’lum tizimga keltirilgan, mehnat psixologik 
tomonidan o‘rganishga va undan kelgusi amaliy faoliyatda foydalanishga 
qaratilgan qisqa va har tomonlama batafsil ko‘rsatib berilgan hujjatga 
professiogramma deyiladi). Professiogramma psixologik nuqtai nazardan ishlab 
chiqarish faoliyati xarakteristikasi (aniq birorta kasb bo‘yicha kelgusi amaliy ishlar 
uchun zarur bo‘lgan mazmundagi barcha tomonlarini o‘z ichiga olishi kerak) 
ustida boradi. 
O‘qituvchi professiogrammasi muayyan fan tomonidan o’qituvchiga qo‘yiladigan 
maxsus talablarni o‘z ichiga qamrab olishi lozim. Bo‘lajak o‘qituvchi u yoki bu 
xildagi fan tomonidan qanday talablar qo‘yilishini bilishi va shu asosida o‘quv-
tarbiya jarayonini tashkil qilish uchun pedagogika oliy o‘quv yurtlarida muayyan 
mutaxassislik bo‘yicha o‘qituvchi professiogrammasi ishlab chiqilishi zarurdir. 
Psixologik tadqiqot ishlarini olib borgan M.Abdullajonova, Ye.Gladkova, 
A.Mashkurov, T.Hamroqulov, E.Xidirov va boshqalarning ilmiy izlanishlari 
o‘zbek tili va adabiyoti, o‘zbek maktablarida rus tili va adabiyoti, matematika, 
jismoniy tarbiya o‘qituvchilari va maktabgacha tarbiya muassasalarining 
tarbiyachilari 
kabi 
qator 
mutaxassisliklar 
bo‘yicha 
o‘qituvchi 
professiogrammasining taxminiy modelini, ya’ni namunasini aniqlab olish 
imkoniyatini berdi. Har bir mutaxassislik bo‘yicha o‘qituvchining ixtisoslashgan 
xarakteristikasini 
nazarda 
tutgan 
professiogrammasi 
tuziladi. 
Jumladan, 
maktabning o‘qituvchi-murabbiysi professiogrammasini misol qilib keltiramiz. 
Professiogrammada muhim xislatlardan borgan sari birmuncha ortib borishini 
hisobga olgan holda o‘qituvchining quyidagi xislatlari ko‘rsatib berilishi lozim. 
1)